Memleketler arası Ceza Mahkemesi 22. yaşında “Filistin testinden” geçiyor

AA LAHEY (AA) - Kuruluşunun 22. yılını dolduran Memleketler arası Ceza Mahkemesi (UCM), Ukrayna soruşturmasındaki suratına kıyasla Filistin soruşturmasındaki yavaşlığı sebebiyle “çifte standart” tenkitlerine maruz kalırken, meşruiyetini korumak ismine değerli bir testten geçiyor. Kurucu mutabakatı Roma Statüsü’nün, 1 Temmuz 2002’de yürürlüğe girmesinden bu yana geçen 22 yıllık süreçte birçok tenkide maruz kalan UCM, Filistin ve Ukrayna soruşturmasındaki farklı tavrı sebebiyle sıkıntı bir imtihan veriyor. Kuruluşunun birinci yıllarındaki yargılamalarını, bilhassa Afrika kıtasındaki çatışmalara ağırlaştıran UCM, Ukrayna soruşturmasında aldığı aralığın yanı sıra Filistin soruşturmasındaki yavaşlığı sebebiyle tartışmaların ekseninde kalmayı sürdürüyor. Filistin’de işlenen cürümler karşısında caydırıcılığının tartışılmaya başlanması sebebiyle derin bir meşruiyet krizinden geçen UCM’deki soruşturmalar, mağdurlar kadar Mahkemenin varlığı için de büyük ehemmiyet taşıyor. Kuruluşundan bu yana UCM AA muhabiri, UCM’nin 22 yıllık yargılama sürecinde ele aldığı değerli davaları, mahkemeye yönelik tenkitleri, Ukrayna ve Filistin soruşturmalarındaki farklı işleyişi, ABD, İsrail ve İngiltere’nin mahkemeye yönelik baskısını ve son olarak İsrailli yetkililere yönelik yakalama kararının akıbetine ait durumu derledi. Birleşmiş Milletler (BM) sistemi dışında bağımsız bir kurum olan UCM; soykırım, insanlığa karşı cürümler, savaş cürümleri ve hücum hataları olmak üzere 4 hata çeşidi hakkında yargılama faaliyeti yürütüyor. Tamamlayıcı yargı yetkisine sahip UCM, devletlerin ulusal seviyede yargılayamadığı yahut yargılamadan imtina ettiği cürümleri soruşturuyor. UCM, birinci mahkumiyet kararını, Demokratik Kongo Cumhuriyeti'ndeki çatışmalarda çocuk askerler kullanması sebebiyle Mart 2012'de Thomas Lubanga Dyilo hakkında verirken; bugüne kadar baktığı 32 davada 11 kişiyi mahkum etmesiyle dikkati çekiyor. UCM'de aleyhine soruşturma başlatılan Burundi'nin 2017'de, Filipinler'in ise 2019'da oluşumdan çekilmesi, devletlerin istediğinde bu biçimde UCM'den ayrılabilmesi; Mahkemenin bu istikametteki zayıflığını açığa çıkarıyor. Bugüne kadar yalnızca 11 mahkumiyet kararı verilmiş olması, UCM’nin soruşturma ve kovuşturma süreçlerinin ne kadar yavaş ilerlediğini göstermesinin yanı sıra güçlü devletlerin yetkililerini amaç almaktan kaçındığını ve çok sayıda cürmün cezasız kaldığını gösteriyor. Afrika ile ilişkiler UCM’ye taraf olan 124 ülkenin 33’ü Afrika kıtasında yer alırken, Mahkemenin 17 etkin soruşturmasının 10’unun Afrika ülkelerinde işlenen cürümlere yönelik olması dikkati çekiyor. UCM önünde yargılaması etkin formda süren 32 sanığın tamamı Afrikalılardan oluşurken, Mahkeme üyelerinin yaklaşık 4'te 1'ini Afrika ülkelerinin oluşturmasına rağmen UCM, büsbütün Afrikalılardan oluşan dava belgesi nedeniyle giderek artan tenkitlerle karşı karşıya kalmaya devam ediyor. Son vakitlerde Ukrayna ve Filistin soruşturmalarıyla öne çıkan UCM, kuruluşundan bu yana Afrika’yı maksat alması sebebiyle okların gayesinde yer alırken, yargılama gücüyle Afrika’daki siyasi yapıyı yönlendirmekle suçlanıyor. Irak'ta İngiliz askerlerince işlendiği sav edilen savaş kabahatleri ile Afganistan’da ABD ve Avustralya askerlerince işlenen savaş hatalarını soruşturmayı reddetmesi, Mahkemeyi global arenadaki "siyasi ve yapısal" eşitsizliklerin ortasına çekiyor. Kritik ülkeler, UCM'nin tarafı değil Taraf ülkelerde işlenen hatalara, faillerinin vatandaşlığına bakılmaksızın yargı yetkisine sahip olması nedeniyle UCM’nin yargı yetkisinin potansiyel olarak üniversal olabileceği düşünülse de Birleşmiş Milletler (BM) sistemi içindeki 70'ten fazla ülkenin UCM’ye taraf olmaması, yargı yetkisini sonlandırıyor. Aralarında ABD, Çin, Rusya, Hindistan, İsrail, Türkiye, İran ve Mısır üzere dünya nüfusunun yarıdan fazlasına sahip ülkeler, UCM’nin tarafı olmazken, Suriye ve Irak üzere çatışmaların yaşandığı çok sayıda devletin de Mahkemeye taraf olmaması, Mahkemenin caydırıcılığını azaltıyor. UCM'yi kuran Roma Statüsü'nün yürürlüğe girmesinin üzerinden 20 yıl geçti. O tarihten bu yana güçlü devletler, ağır ihlallerle ilgili birçok soruşturmaya katılmayı reddedip süreci engellerken, bu durum, UCM'yi üniversal bir yaklaşımdan çok "yamalı bohça" üzere bir yaklaşım benimsemeye zorladı. Ancak tekrar de her kovuşturma, mağdurlara bir nebze de olsa telafi imkanı sunarak cezasızlığa karşı çıkılabileceği iletisini veriyor. Mahkemenin kurulmasında kilit rol oynayan sivil toplumun, Mahkemeyi savunmaya ve daha güçlü hale getirmek için çalışmaya devam edeceği belirtiliyor. Ukrayna-Filistin soruşturmalarındaki "çifte standart" eleştirisi Önceki UCM Başsavcısı Fatou Bensouda’nın, 11 Aralık 2020'de Ukrayna'daki duruma ait ön incelemesini tamamlayarak soruşturmayı başlatmasının akabinde Mahkeme, Mart 2023'te Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve Rusya'nın Çocuk Hakları Komiseri Maria Lvova-Belova hakkında, Mart 2024’te Rus ordusunda Hava-Uzay Kuvvetleri Uzun Menzilli Hava Kuvvetlerinde Korgeneral Sergey İvanoviç Kobilaş ve Rus Donanmasında Karadeniz Filosu Kumandanı Amiral Viktor Nikolayeviç Sokolov hakkında, Haziran 2024’te ise Rusya Güvenlik Kurulu Sekreteri Sergey Şoygu (eski Rusya Savunma Bakanı) ve Rusya Genelkurmay Lideri Valeriy Gerasimov hakkında yakalama kararı verildiğini duyurdu. Son bir yılda yaklaşık 6 üst seviye Rus yetkili hakkında yakalama kararı çıkaran UCM, Filistin topraklarındaki ihlallerle ilgili soruşturmanın başladığı Mart 2021’den bu yana soruşturmada şimdi kabul edilmiş bir tutuklama müzekkeresi yahut celp buyruğuna hükmetmemesi nedeniyle "çifte standart uygulamakla" suçlanıyor. Gazze’de devam eden kitlesel savaş kabahati, insanlığa karşı hata ve soykırım cürmüne karşın UCM Savcılığının Filistin soruşturması için ayırdığı bütçe ve insan kaynağının, Ukrayna için ayrılan bütçe ve insan kaynağından çok daha az olması, "çifte standart" tenkitlerinin artmasına yol açıyor. ABD ve İsrail’den UCM’ye yönelik baskılar Öte yandan ABD, kimi senatörlerin İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu ve başka yetkililer hakkında tutuklama müzekkeresi çıkarması halinde, bunun Mahkeme ile görevlilerine olumsuz yansımaları olacağı tarafındaki mektubuyla İsrailli yetkililer aleyhine yürütülen soruşturmanın engellenmesi istikametinde baskısını artırıyor. ABD’nin yanı sıra İsrail, Filistin’de işlenen kabahatlerin failleri hakkında yaptığı soruşturmaların engellemesine yönelik UCM aleyhine casusluk ve yıldırma faaliyetlerinde bulunuyor. Hollanda, UCM'nin yaptığı soruşturmaların engellenmesinden duyduğu rahatsızlığı İsrail’in Lahey Büyükelçisini Dışişleri Bakanlığına çağırarak iletmiş olsa da, İsrail istihbaratının, UCM Başsavcısı ile saklı görüşmeler yapıp onu soruşturmadan vazgeçirmek için tehdit etmesi Mahkemeye yönelik baskıların boyutunu ortaya koyuyor. İngiltere’den Filistin soruşturmasını geciktirmeye yönelik adım UCM Başsavcısı Kerim Han’ın, İsrail Başbakanı Netanyahu ve Savunma Bakanı Yoav Gallant hakkında yakalama buyruğu çıkarılması talebini değerlendirdiği sırada UCM ön inceleme dairesinin, 27 Haziran'da İngiltere’nin soruşturmanın kapsamıyla ilgili tüzel argümanlarını sunmasına müsaade vermesinin, tutuklama müzekkeresinin çıkarılmasını geciktireceği öngörülüyor. UCM yargıçları yakalama buyruğunu şimdi onaylamazken, İngiltere’nin Mahkeme önündeki Filistin soruşturmasına yönelik beyanda bulunma talebinin soruşturmayı geciktirmesi bekleniyor. İngiltere'nin, Filistin'in BM'de tek taraflı tanınma talebinde bulunma ve Roma Statüsü'nü kabul ederek UCM’ye katılma hakkına sahip olmadığını, hasebiyle UCM'nin Filistin topraklarında işlenen cürümlere bakmaya yetkisinin bulunmadığını savunarak, Netanyahu ve Galant hakkında tutuklama müzekkeresi verilmesine karşı çıkacağı düşünülüyor. İsrail ile Filistin ortasında 1993’te başlayan Oslo barış sürecinin, Filistin’in tek taraflı olarak devlet statüsü kazanmasına imkan vermediğini savunan İngiltere, benzeri durumdaki Kosova’nın bağımsızlığını Sırbistan karşısında desteklemesiyle biliniyor. Filistin’in BM nezdinde ve öbür memleketler arası kuruluşlar önünde ısrarla teyit edilen "devlet statüsüne" karşın İngiltere'nin, UCM nezdinde Filistin’in devlet olarak kabul edilmemesini istemesi ve bu durumun, tenkitlerle boğulan Mahkeme üzerindeki baskıyı artırarak gücünü zayıflatacağı tabir ediliyor.
Muhabir: Selman Aksünger