Hazırlayan:Zeynep Işıl Hamziç Boşnak Medya
Yugoslavya coğrafyasında yaşayan Boşnak/Müslümanlar bir azınlık olarak uzun yıllar hayatta kalma mücadelesi vermişler ve onca yıkıma rağmen bugüne kadar ayakta kalmayı başarabilmişlerdir. Etnik açıdan tam olarak Türklüğü ifade etmese de, bölgede yaşayan Müslümanlar Türk olarak adlandırılmakta ve Boşnaklar Osmanlı mirasından dolayı kendilerini Türklere daha yakın hissetmekteydiler.
Müslümanların bu coğrafyada en çok baskı ve zulüme uğradığı dönem II. Dünya Savaşı yılları olmuştur. Bu dönemden sonra Yugoslavya adıyla özdeşleşen Josip Broz Tito döneminde baskılar (etnik ayrımcılık, iktisadi sıkıntılar v.b.) devam etse de kısmen daha hafifletilmiş gibi gösterilip göçe zorlanmış Müslüman ve Boşnak kimliği Tito döneminde tanınmamıştır.Boşnak değerli insanlar öldürtürülmüş veya hapse atılmıştır.
II. Dünya Savaşı sırasında bölgenin Almanlar tarafından işgal edildiği dönemde aşırı milliyetçi Sırp gerillalar (Çetnikler)[Çetnik: II. Dünya Savaşı’nda işgalci Mihver Kuvvetlerine ve Hırvatlara karşı direnmek amacıyla ortaya çıkan, ama daha çok Partizanlar olarak bilinen Tito’ya bağlı komünist gerillalarla çarpışan radikal milliyetçi, monarşist Sırp gerillalardır.
Bosna’nın köy ve kasabalarına karşı düzenledikleri saldırılarla toplam 100.000 Müslümanı katletmişlerdir. 1941-1942 yıllarında özellikle Doğu Bosna’daki ve Sancak’taki Boşnaklar acı tecrübeler yaşamıştır. Sırp çeteleri doğu Bosna’daki şehirleri ve köyleri basıp katliamlar yapmışlar; binlerce insanı öldürmüş veya zorla din değiştirme politikasını uygulamaya çalışmışlardır. Bu olaylar II. Dünya Savaşı sonuna kadar devam etmiştir. Bu dönemde Sırpların millî programına göre ‘Büyük Sırbistan’ı kurmak ana hedefti ve bu amaç için ilk yapılması gereken de Büyük Sırbistan’ı Türklerden temizlemekti. Hırvatların da amacı homojen etnik büyük bir Hırvatistan’ı kurmaktı.
Boşnaklar iki taraftan sıkıştırılmıştı. Bu politikaların amacı sadece Boşnakları öldürmek de değil onları korkutmak ve göçe zorlamaktı.
Diğer bir plân ise göç etmeyenleri ve öldürülmeyenleri zorla Hıristiyan yapmaktı. Müslümanların bir kısmı göç etmişlerse de Boşnaklar direnmeye devam etmiş ve bugüne kadar hem Bosna-Hersek’te hem de Sancak’ta var olmayı başarmışlardır.
Nazi karşıtı direnişte etkin rol oynayan komünistler II. Dünya Savaşı’nın ardından ülkenin yönetimini ele geçirmişlerdir. Komünistlerin iktidarıyla birlikte Müslümanlar üzerindeki baskı politikası yeniden başlamış; İslami vakıflara el konulmuş, cami ve medreseler kapatılmış ve yoğun bir dinsizlik propagandası yürütülmüştür.
Bu süreçte Josip Broz Tito 7 Mart 1945’ten itibaren Yugoslavya’nın siyasi hayatına yön vermiş, liderliğini yapmıştır.
Tito, liderliği döneminde yüzyıllardır gelen din, mezhep, ırk farklılıkları ve etnik çatışmalar üzerinde, modern bir devlet kurma başarısını gösterirken maalesef onun döneminde Boşnak/Müslümanlara, kültürel, dinî, İktisadî ve siyasî baskılar yapılmıştır. Bu baskılar neticesinde on binlerce Boşnak Türkiye’ye göç etmiştir.
(N. Bilal Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri-Belgeler TTK Yayınları, Ankara,1989, s.57.)
“İkinci Yugoslavya” olarak da adlandırılan sosyalist Yugoslavya kurulduğu dönemde, devletin yapılanmasında “milletler üstü” bir anlayışla yola çıkılmıştır. Gücünü milliyetçi olmayan yapısından alan Halk Cephesi ve Josip Broz Tito, üniter esaslara dayanmayan, federatif bir devlet kurmuştur.
1945 yılında ismen eşit 6 cumhuriyete dayalı bir federasyon oluşturmuştur. Buna göre; yeni federal Yugoslavya; Bosna-Hersek, Sırbistan, Hırvatistan, Slovenya, Karadağ ve Makedonya’dan oluşan altı Cumhuriyet, Sırplar, Boşnaklar, Hırvatlar, Slovenler ve Makedonların oluşturduğu beş millet, Müslümanlar, Katolikler ve Ortodokslardan oluşan üç farklı inanç ve sekiz etnik gruptan (Türkler, Bulgarlar, Arnavutlar, Macarlar, Çekler, Romenler, Ukraynalılar ve Çingeneler) meydana gelmiştir.
Josip Broz Tito, Almanlara karşı Yugoslav halklarını bir araya getirerek Stalin, Churchill ve Roosevelt’in de desteğini almıştır. Ancak SSCB lideri Stalin ile yolları kısa bir süre sonra ayrılmıştır. 1962-1970 yılları arası Soğuk Savaş döneminde Bağlantısızlar hareketinin önemli temsilcisi olmuştur. 1974 yılında ömür boyu devlet başkanlığına getirilmiş ve ölümüne kadar olan dönemde “Yugoslavya” adı altında güçlü ve sağlam bir ülke sistemi kurmuştur. Bu ülkede Müslümanlar özgür bir şekilde yaşamaya devam edebilmenin planlarını yapmışlar ancak baskılar kısmen de olsa devam etmiştir. Bu dönemde milli duygular örtbas edilerek federasyon yapısıyla milliyetçiliğin önüne geçmeye çalışılmıştır. Hırvatlar Müslümanlardan daha fazla hak ve ayrıcalık istemekteydiler. Tito döneminde II. Dünya Savaşı zamanında işlenen çeteler ve katliam suçları sembolik cezalarla geçiştirilmişti.
Ülkede hiyerarşik parti yapılanması oluşturulmuş, devlet yönetimine ilişkin her konu sıkı gözetim altına alınmış, ekonomide endüstriye önem verilmiştir. Kuruluşu, kurumsallaşması, ekonomisi ve dış politikası ile ilkinden oldukça farklı karakterde olan İkinci Yugoslavya; Josip Broz Tito, federalizm ve sosyalist ekonomi temellerinde yükselmiştir.
1946 yılında Yugoslav Anayasası’na dinî özgürlüklerle ilgili bir madde eklenmiştir. Buna göre; bütün dinlere devlet saygıyla yaklaşacaktı. Ancak bu madde hiçbir zaman uygulanmamıştır.
1946 yılında şeriat mahkemeleri kaldırılmış; sonra başörtü yasağı gelmiştir. Mektepler (Kur’an kursları) yasaklanmıştır. Müslümanların ‘’Gayret’’ ve ‘’Narodna Uzdanica’’ gibi kültürel ve ilmî faaliyetler yürüten kurumları, matbaalar, yayınevleri kapatılmıştır.
Sarajevo’da 1964 yılında İslâmî kitapları basmak yasaklanmıştır.
Devletin uyguladığı anti-İslâm kampanyasına karşı mücadele için ‘Mladi Muslimani’ (Genç Müslümanlar) ortaya çıkmıştır. Onların bu mücadelesi de cezalandırılmadan kalmamış; yüzlerce üye hapse atılmış ve 1949-1950 yıllarında mahkûm edilmişlerdir. Bazıları öldürülmüş, bazıları da çok ağır işkencelere maruz kalmışlardır. Yeni komünist rejimi, İslâm medeniyetinin eski izlerini de silmeye çalışmıştır. Camiler müzelere, depolara ve hatta ahırlara dönüştürülmüştür.
“Boşnak” adı, resmî olarak yoktur. Boşnaklar, ‘tarafsız’ ya da ‘İslâm dinine mensup olan ‘Sırp’ veya ‘İslâm dinine mensup olan Hırvat’ olarak milliyetlerini belirtebilirlerdi.
1974 yılında Boşnaklara Müslüman olarak (dinî kimlik değil millî kimlik olarak) hak tanınmıştır. İktidardaki ateist parti, bir millete millî ismini kullanmasını yasaklamakta ve dinî isminin millî isim olarak kullanılmasını emretmekteydi. Komünistler, Boşnakların millî kimlikleri ve millî isimleri konusunda karar vermek konusunda Boşnaklara değil kendilerine hak tanımışlardı. Komünist rejim, bu kararları kendi ideolojik doktrinine ve siyasî çıkarlarına göre vermişti. Boşnakları kendi millî ve dinî kimliklerinden uzaklaştırmak için rejimin farklı şekillerdeki uygulamalarını görmüştük.
Eğitim sisteminde (tarih kitaplarında, edebiyat kitaplarında) Boşnak dili tanınmamış; Boşnakların dinî ve kültürel faaliyetleri kısıtlanmış, Boşnakların millî meselelerini gündeme getirenler ve bu konuda rejimi eleştirilenler en ağır cezalarla cezalandırılmışlardır.
Tito kendi döneminde zor koşullarda yaşayan Müslümanlara rağmen takdir edilen bir liderdi ve Yugoslavya’yı liderliğiyle bir arada tutabilmeyi başarmıştı. 4 Mayıs 1980’de vefat eden Tito’nun, Belgrad’daki cenaze törenine 127 ülkeden yaklaşık 700 bin kişi katılmıştı. Törende 4 kral, 5 prens, 6 parlamento başkanı, 31 cumhurbaşkanı, 22 başbakan ve 47 bakan hazır bulunmuştu. Cenazede Saddam Hüseyin, Yaser Arafat, Leonid Brejnev, Margaret Thatcher ve Helmut Schmidt gibi liderler de vardı.
Ancak, 1990’ların başında, Tito Yugoslavya’sında sayıca baskın olan bütün milletlerin ortak özelliği, kendi milli devletlerine sahip olma ile ilgili hayallerin ortadan kaldırılamadığının anlaşılmasıdır. Komünizmin çökmesinin ardından çatışmalar engellenememiştir.
Sonuç olarak, genel anlamda Balkan coğrafyasında özel anlamda Yugoslavya coğrafyasında yaşanan sorunlar “milliyetçilik” kavramı etrafında şekillenmiştir. Tito döneminde milliyet esasına göre çizilemeyen sınırlar suni sınırlar olarak kalmış ve etnik çatışmalarla kanayan bir yaraya dönüşmüştür.
Tarihsel süreçte bu bölge sadece Osmanlı hâkimiyeti döneminde görece sakin, istikrarlı bir dönem yaşamıştır. Osmanlı barışının sona ermesinin müteakip yirminci yüzyılda yaşanan sıcak ve soğuk çatışmalar Yugoslavya coğrafyasını çıkar mücadelelerinin yaşandığı bir alana çevirmiştir. Uzun yıllar birlikte yaşama noktasında problem yaşayan bölge ulusları Tito’nun girişimleriyle çeşitli birlik denemelerinde bulunmuş ancak uzun süreli kalıcı bir barış ortamı sağlanamamıştır. Tam tersine Yugoslavya’nın kurucusu Tito’nun vefatından on yıl gibi kısa bir süre sonrasında bastırılan milliyetçilik unsurları alevlenmiş ve Müslümanlar “etnik temizlik” girişimlerinin hedefi haline gelmiştir. Radikal Sırp saldırganlığı ve Müslümanlara yapılan işkenceler bu trajedilerin en büyük örneğidir. Özellikle Bosna’da yıllarca süren vahşi kıyam ve etnik soykırım sonucu insanlık suçu işlenmiş, büyük katliam yaşanmıştır.
Kaynak:
QHA Doç Dr. Giray Saynur Derman
(Giray Saynur Derman, “II. Dünya Savaşı’nda Yugoslavya Türkleri ve Müslümanları”, İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası, Editör: Nesrin Sarıahmetoğlu ve İlyas Kemlaoğlu, Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları, No: 17, İstanbul 2016, s.309-328.)(Giray Saynur Derman, “Tito Sonrası Dönemde Eski Yugoslavya Bölgesindeki Türkler ve Müslümanlar”,Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, X/2 (Kış 2010), s. 51-95.)
