Torbeşler kim, nereden geldiler ve beklentileri
Baştan söylemeliyim ki, hiç bu kadar yazarken zorlanmamıştım… Kelimeleri doğru seçmek oldukça zor oldu. Haklarında oldukça ciddi ve bir o kadar da farklı kaynaklar buldum ki…Yazılan her şey de bir olabilir yakaladım. Ve onları aynen size aktarıyorum…Okuyunca bir de siz karar verin…Torbeşler genellikle Balkanlarda çoğunlukla da Makedonya’da yaşayan ve anadil olarak Makedonca konuşan Müslüman etnik grup olarak tanımlanırlar. Dolayısıyla, Torbeşleri şu iki unsur ile tanımlamak mümkündür: Anadil olarak Makedonca konuşma ve Müslüman olma. Milliyetlerine göre tarihçiler, Torbeş kimliğini bu unsurlardan sadece birisiyle tanımlamakta, diğer unsuru ise görmezden gelmektedirler. Makedon tarihçiler, dil unsurunun altını çizerek, Torbeşlerin Ortodoks Hristiyan âdetlerini koruduğunu belirtmekte, Türk yazarlar ise, Torbeşlerin dil ve kültür boyutunu göz ardı ederek, ortak unsur olan din unsurunun, yani Torbeşlerin Müslüman oluşunun altını çizmektedirler.
KENDİLERİNİ TÜRK OLARAK TANIMLIYORLAR
Torbeşler kendilerini Türk olarak tanımlayan veya Türklere yakın hisseden insanlar olup; genellikle Makedonya’nın Batısında ve Güneyine yakın kesimlerde ayrıca Kosova’da ve az sayıda da Sırbistan-Karadağ, Yunanistan ve Türkiye’de yaşamaktadırlar. Batı Makedonya’nın dağlık köylerinde yoğun olarak yaşayan Torbeşlerin çok azı şehirlerde ikamet etmektedirler. Günümüzde Torbeşlerin çoğu, yaşanan ekonomik problemlerin sonucu Avrupa ülkelerine göç etmektedir. Bu insanlar genellikle lokantacı, pastacı ve tatlıcı olarak ün salmışlar ve bu özelliklerini göç ettikleri yabancı ülkelerde de devam ettirmektedirler. Batı Makedonya’nın en büyük nehri olan Radika’nın geçtiği Reka bölgesindeki köylerde yaşayan 60 bin kadar insanın yaklaşık yüzde 80’i Torbeş’tir. Bölgedeki en büyük belediye olan Rostuşe’de 1994 sayımlarına göre 10 bin 718 kişi yaşamaktadır. Centar Zupa bölgede Torbeşlerin yoğun yaşadıkları bir diğer yerleşim yeridir. Bunun yanı sıra Kiçevo, Yelovyane, Urviç gibi Torbeşler’in yoğun olarak yaşadığı birçok yerleşim birimi mevcuttur. Torbeşler tarihte takındıkları yapıcı tavır ve Osmanlı İdaresine hiçbir zaman zorluk ve huzursuzluk çıkarmamaları ve her koşulda ikinci planda kalıp devlet otoritesini destekleyen bir yapı sergilemeleri ile tanınan bir topluluktur. Bu insanlar kendilerine Torbeş denilmesinden hoşlanmıyorlar ve ne oldukları sorulduğunda farklı farklı cevaplar veriyorlar.
İtalyan asıllı Bulgar yazar Tanya Mangalakova, Bulgaristan, Kosova ve Makedonya gezilerinden izlenimlerini aktardığı İtalyanca makalesinde aslında ilginç konulara değiniyor. Size Torbeşlerle ilgili makalesinden çevirdiğim birkaç paragraftan bahsetmek istiyorum:
BOGOMİLİ
*Bulgar akademisyen Jordan Ivanov, 1917’de ‘Makedonya’da Bulgarlar’ adlı yapıtını yayınladı. Yapıtta, Gora’da ki tüm Müslümanları Torbeş ya da Pomaklar olarak adlandırmıştır. Torbeş ismi ‘torba’ kelimesinden geliyor…(Bulgarca Bogomili sözüne denk geliyor…)Bu o zaman İslami seçen herkes için kullanılmış. Bogomiler’in geleneğinde halk dilenmeye giderken sırtlarına torba alırlarmış.
*İkincisi, Bulgar etnograf Vasil Kanchov’un dediğine göre; Hristiyan Bulgarlar, Poturnaklılar Shar dağına geldiklerinde Torbeş ismini aldıklarını savunuyor…
Vasil Kanchov ve Jordan Ivanov, Shar (Gorani) dağına gelen Torbeşler’den bir grup etnik Bulgar’ın Bulgar lehçesiyle konuştuğunu ileri sürmüşlerdir.
Gora bölgesinde seyahat ederken, Gorana dilini konuşmaya çalıştım. Boşnakça değil, Sırpça da değildi. Daha çok Batı Makedon şivesine yakın, karışım dolu bir Bulgar lehçesiydi.Zaten Gora’da ki eski şarkıları dinlediğinizde de kelimelerin Bulgarca olduğunu göreceksiniz…2000 yılında Bulgar Konsolosluğunda çalıştığımda anladım ki, Goraniler aslında Bulgar etnik bir gruptu…
Tam tersi de Dr. Ali Dikici bir yazısında;’’Bazı araştırmacılar Torbeşlerin İslamiyet’i seçen Bogomiller olduğunu ve Torbeş isminin eski bir Bogomil kelimesi olduğunu iddia etmektedirler. Bogomiller daima omuzlarında torba taşıdıklarından böyle isimlendiriliyorlardı. Söz konusu torbada yiyecek-içecek dışında kendi inanışlarıyla ilgili dini kitaplar taşıyorlardı. Yusuf Hamza’ya göre; ‘Torbeş’, tor+beş veya tor+baş’tan gelen Türkçe kökenli bileşik bir kelimedir. Buna göre Torbeş kelimesi, sık gözlü ağ anlamında olan ‘torbaşlık’ veya toy, işe alışkın olmayan, olgunlamamış, ham, çekingen, utangaç veya acemilerin başı ve a>e vokallerinin değişmesiyle baş>beş olarak ‘Torbeş’ten gelmektedir. Bu yüzden Y. Hamza; Torbeş sözcüğünün Bogomiller için kulanılan ‘Torbacılar’ kelimesinden geldiği görüşünü kabul etmemektedir.
Yaşar Kalafat’a göre, Torbeşler; Göktanrı inancına mensup Türkler olarak bölgeye gelen ve sonraları İslamiyet’e Makedonya’da giren soydaş Türk topluluklarındandır. Kalafat, düğün gecesi yatağa erkek çocuk yatırılması, nazar için kurşun dökülmesi, lohusalıkta cin türü varlıkların zararlarından korunmak için ters elbise giydirilmesi, muska yapılması gibi hususların benzerlik göstermesini örnek olarak göstermektedir’’ diyor…
Yazar Ali Dikici’nin bir başka değindiği noktada birbirine çok karıştırılan Pomak ve Torbeş kelimelerinin anlamlarının açıklanmasında Pomak kelimesinin kökeninin Bulgarcada, Torbeş kelimesinin anlamının ise Türkçede aranmasının şaşırtıcı olduğunu söylüyor. Yıllarca Torbeşler de tıpkı Pomaklar gibi kendilerini ifade etmekte ve tanıtmakta zorlanmışlardır. Aslında Pomaklara göre daha şanslı bir millet olduklarını söyleyebiliriz. Çünkü Torbeşler için en azından nereden geldikleri hakkında bir fikir sahibi olabiliyoruz...
Zamanında Üsküp’te hem Makedonlar hem de Arnavutlar tarafından asimile politikalarına maruz kalmışlardır.
19. YÜZYIL KAYNAKLARI
19.yüzyıl kaynaklarına baktığımızda Bulgaristan Pomakları ve Makedonya Torbeşleri için aynı toplum gibi bahsedilmektedir. Zaten Osmanlı’dan beri Torbeşlerin sayımı sürekli yapılmakta ve nedense kesin bir sayıya ulaşılamamıştır. Örneğin; Makedonya’da yaşayan Torbeşlerin sayıları kaynağa ve yıllara göre farklılık göstermektedir. 1889 yılında yaklaşık 144.051; 1900 yılında 148.800 ve 1918 yılında 150.030 Torbeş yaşamaktadır. Bu dönemde Pomak ve Torbeş unsurları arasında keskin bir kimlik ayrımı yapılmadığından bu nüfus içerisinde her iki etnik unsurun bulunması mümkündür…Ayrıca Türkiye’ye göç eden Torbeşlerin kendileri ile ilgili farklı kimlik tanımlamalarında bulunmaları bazen Arnavut çoğunlukla da Türk olarak göstermeleri bu ayrımı ve sayılarının tespit edilmesini daha da zorlaştırmıştır.
Makedonya’da 1919 ve 1921 yıllarında yapılan nüfus sayımlarında Torbeşler, Türk veya Arnavut olarak kaydedilmiştir. Daha sonraki yıllarda yapılan sayımlarda Torbeşler ayrı bir kategoride değerlendirilmeyip Makedon Müslümanları olarak kaydedilmişlerdir. Ancak bu rakamlar da Torbeşlerin gerçek sayılarını yansıtmaktan çok uzaktır.
Bu kadar haklarında konuşuldu, konuştuk…Peki Torbeşler ne diyor? Onlar Özellikle Makedon hükümetinin gerek siyasi gerekse sosyal baskısından sıkılmış ve de kendilerini özgür hissetmenin yolunu arar konumdalar… Makedon siyasetçilerin onları oy deposu olarak görmesi de canlarını sıkmakta… Her ne kadar ayrı bölgeler de azınlık olarak görünseler de aslında topluca baktığımızda sayıları hiçte azımsanacak şekilde değil…
Bir sonuca bağlayalım mı? Geçmişi ve siyasi kimliği olmayan ve de kendi istediklerine oy veremeyen bir milleti yok sayamayız… Türk, Bulgar ya da Makedon… Kendilerini nasıl hissederse hissetsinler, istedikleri dili konuşmaya ve çocuklarına okutmada özgür olmalılar…
Ne de olsa bir milleti millet yapan dili ve hürriyetidir
KAYNAKLAR: Dr.Ali Dikici (Makedonya’da Torbeşler)
Kossovo: viaggio tra i Gorani (Gorani’ye doğru yolculuğum) adlı makalesinden
(02.08.2004 Da Sofia, scrive(yazan) Tanya Mangalakova ’nın makalesinden alıntılar, yazar Reyhan Cömert tarafından çevrilmiştir…
*L’accademico bulgaro Jordan Ivanov pubblicò nel 1917 “Bulgari in Macedonia”. Egli chiamò i gorani convertiti all’Islam 'Torbeshi', Pomaks. La parola torbesh (torba significa sacco) viene dai Bogomili 'torbesh' che si convertirono facilmente all’Islam. I Bogomili avevano l’usanza di portare i loro sacchi sulle spalle quando andavano a mendicare. Secondo l’etnografo bulgaro Vasil Kanchov, i Poturnaki della montagna di Shar portano il nome 'Torbesh' - nome che è stato dato loro dai cristiani bulgari e dagli Arnauti per prenderli in giro.
* Secondo Vasil Kanchov e Jordan Ivanov, i ‘Torbesh’ della montagna di Shar (Gorani) sono un’etnia bulgara che parla un dialetto bulgaro. Viaggiando nella regione di Gora posso dire che la lingua gorana non è bosniaco, né serbo; è vicina al dialetto macedone occidentale, è un dialetto bulgaro con vocali nasali. Le parole delle vecchie canzoni gorane sono bulgare. Secondo lo studio “World Bulgaria” (2000) dell’Agenzia Statale Bulgara per i bulgari all’estero, i gorani sono un’etnia bulgara.
http://www.culture.in.mk/story.asp?id=9246
http://www.undp.org.mk/itc-ros/op_ros_ang.htm
Rostuşe’ye bağlı bazı köyler şunlardır: Skudrinye, Yançe, Adzievci, Velebrdo, Bituşe, Trebişte, Zirovnica, Vrbyani, Lazaropole, Gari, Osoy, Tresonçe, Galiçnik, Mogorçe, Viduşe.
Bakınız: Dragan Taşkovski, Bogomilskoto Dvijenye, Naşa Kniga Skopje (Üsküp) 1970, s.147-148
Yusuf Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara 2000, s. 452-453
Yaşar Kalafat, Makedonya Türkleri Arasında Yaşayan Halk İnanışları, İstanbul 1994 s. 18-20
Stefan M. Verkovic, Topograficesko-Ethnograficeskija oce k Makedoniji (Makedonya’nın Etnografisi ve Topoğrafyası-Ethnography and Topography of Macedonia), St. Petersburg, 1889, s.238. Verkovic’e göre, bu rakamların içinde yer alan Pomakların haricinde; Veles’te (Köprülü) 4646; Strumica’da (Ustrumca) 7497; Ohrid’de (Ohri) 1523; Kicevo’da (Kırçovo) 5690; Resen’de (Resne) 2806; Bitola’da (Manastır) 5177; Prilep’te (Pirlepe) 4695; Debar’da (Debre) 8046; Tikveş bölgesinde 15,685; Tetovo’da (Kalkandelen) 8149; Skopje’de (Üsküp) 5509; Kratova’da 209; Stip’te (İştip) 3468, ve Kocani’de (Koçana) 3790, Torbeş bulunduğunu belirtmektedir.
V. Kancov, Makedonija Etnoarafija i Statistika (Macedonia Ethnography and Statistics), Sofia, 1900, ss.40-53
V.I. Sis’den aktaran Fehim Bajraktareviç, Encyclopaedia of Islam, Vol. VI, 1987, s.1074