Uranyum zengini Nijer, askeri darbenin 1. yılında yeni yollar arıyor

AA DAKAR (AA) - General Abdurrahmane Tchiani önderliğinde 26 Temmuz 2023'te başa gelen askeri idare, Batılı müttefikleriyle neredeyse tüm bağlarını koparırken, yeni ittifaklar ve bağlarla ülkenin siyasi ve ekonomik gelişiminin önünü açmaya çalışıyor. Batı'nın Afrika'daki en yakın müttefiklerinden biri kabul edilen Nijer'deki idare değişikliği en çok Fransa ile münasebetleri etkiledi. Tchiani idaresi başa geçtikten çok kısa müddet sonra 4 Ağustos 2023'te Fransa ile askeri işbirliğini sonlandırdı ve 25 Ağustos'ta da Fransa'nın Niamey Büyükelçisi Sylvain Itte'yi "istenmeyen kişi" ilan etti. Itte'nin istenmeyen kişi ilan edilmesi, iki ülke ortasında gibisi görülmemiş bir diplomatik krize neden olsa da Fransa, kararın yasal olmadığı gerekçesiyle Itte'nin ülkede kalması için her yolu denedi. Büyükelçi Itte, yeni idareyle yaklaşık 1 ay boyunca adeta köşe kapmaca oynadı ve "yakalanmamak" için büyükelçilik yerleşkesinden hiç ayrılmadı. Nijer halkı, Fransız Büyükelçiliği önünde neredeyse her gün Itte'nin ülkeyi terk etmesi için hareket yaparken, yerleşkenin elektrik ve suyu kesildi, besin tedariki de engellendi. Kendisine 25 Ağustos'ta ülkeyi terk etmesi için 48 saat müddet verilen Büyükelçi Itte, 27 Eylül'de Nijer'den ayrıldı. Itte'nin diplomatik bir kriz sonrası ülkeden ayrılmasının akabinde Fransa, 22 Aralık 2023'te hem Niamey Büyükelçiliğini kapattı hem de ülkede konuşlu 1500 askerini geri çekti. ECOWAS'tan askeri müdahale tehdidi Öte yandan Nijer'in de üyesi olduğu Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS), Nijer'e darbe sonrası bir dizi yaptırım uyguladı ve ECOWAS üyesi komşu ülkeler Nijer'e tüm hudutlarını kapattı. ECOWAS, darbenin birinci gününden beri konut mahpusunda tutulan devrik başkan Muhammed Bazum'un hür bırakılması ve anayasal nizama dönülmesi istikametindeki davetlerini sık sık tekrarlasa da askeri idareden beklediği yansıyı alamadı. Üye ülkelerin başkanları sık sık darbe gündemiyle bir ortaya gelirken bir yandan da din adamları, eski siyasetçiler ve kanaat liderlerinden oluşan arabulucu heyetleri de askeri idareyle görüşmelerde bulundu. Tüm teşebbüslerin sonuçsuz kalması nedeniyle Ağustos 2023'te Nijer'e askeri operasyon düzenlenebileceğini duyuran ECOWAS, krizlere müdahale için kurduğu ihtiyat kuvvetlerinin hazırlanması talimatını verdi. ECOWAS'ın bu talimatı bir müddet yalnızca bölgesel değil milletlerarası kamuoyunda da geniş yankı bulsa da topluluk Nijer'e rastgele bir askeri müdahalede bulunmadı. 3 ülkeden konfederasyon kararı Askerlerin idarede olduğu komşu ülkeler Mali ve Burkina Faso ise ECOWAS'ın operasyon tehdidine karşı Nijer'i korumak üzere harekete geçti. ECOWAS'ın Nijer'e muhtemel askeri müdahale planına karşı ortak savunma gücü oluşturan üç ülke, Eylül 2023'te "Sahel Devletleri İttifakını (AES)" kurdu. Söz konusu üç ülke, Ocak 2024'te de ECOWAS'tan ayrıldıklarını duyurarak, konfederasyon kurma konusunda anlaştı. AES'nin Nijer'de 6 Temmuz'da düzenlenen birinci tepesinde de Nijer, Mali ve Burkina Faso'nun konfederasyon kurmalarına imkan veren ortak bildiri imzalandı. ABD'nin, Rusya ve İran rahatsızlığı Niamey ile askeri ilgileri kopardı Nijer'deki yeni idare, Fransa ile bağları koparsa da ABD tarafıyla diyaloğu sürdürdü ve ABD'nin o periyot yeni atanan Niamey Büyükelçisi Kathleen FitzGibbon'un darbeden kısa mühlet sonra ülkeye girişine müsaade etti. ABD, Fransa'nın bilakis, Nijer'e yapılan yardımların kesilmemesi için de yaşanan idare değişikliğini uzun mühlet "darbe" olarak nitelemekten kaçındı. Darbe sonrası Fransa ve Avrupalı askeri birlikleri ülkeden gönderen Niamey idaresi, Mali ve Burkina Faso üzere Rusya ile yakınlaşma sürecine girdi. Bu süreçte, İran'ın Nijer'den uranyum satın alması konusunda uzlaşıldığı, hatta 2 ülke ortasında bu minvalde bir ön muahede imzalandığı savları ABD basınında geniş yer aldı. İddiaların akabinde ABD Afrika Komutanlığından (AFRICOM) bir heyetin 12-13 Mart'ta Niamey'e yaptığı ziyarette, Nijer'in İran ve Rusya ile yakınlaşmasından duyulan rahatsızlıktan bahsetmesi ise askeri idaresi kızdırdı. Niamey idaresi, 17 Mart'ta, 2012'de ABD ile imzalanan askeri işbirliği muahedesini feshetti ve ABD askerlerinin en kısa müddette ülkeden ayrılması talebinde bulundu. ABD milyon dolarlık İHA üssünden çekiliyor Nijer'de yaklaşık 1000 askeri ve insansız hava aracı (İHA) üssü bulunan ABD, işbirliğinin sonlanması üzerine haziranda başlattığı çekilme sürecini büyük ölçüde tamamladı. İlk etapta başşehir Niamey'de Avrupa ülkeleriyle ortak kullandıkları 101. hava üssünden çekilen ABD, Sahra çölünün kuzey ucunda yer alan Agadez'deki İHA üssü Niger 201'den de 15 Eylül'e kadar çıkmış olacak. Niger 201, ABD'nin Cibuti'deki daimi üssünden sonra İHA operasyonlarını da yürüttüğü Afrika'daki en büyük ikinci üssü pozisyonunda bulunuyor. İnşaatı ve finansmanı ABD'ye, mülkiyeti ise Nijer ordusuna ilişkin üs, yüksek teknolojili uydu bağlantı sistemleriyle 2019'dan bu yana hizmet veriyor. Nijer devletinden 10 yıllığına kiralanan Niger 201, ABD'nin en büyük ve en kıymetli İHA üssü olarak kabul ediliyor. İnşası için 110 milyon, yıllık bakımı için ise 30 milyon dolar harcayan ABD, kelam konusu üssü, Sahel'deki ana istihbarat ve gözetleme merkezi olarak kullanıyor. Rus askeri eğitmenler Nijer'de ABD ve Fransa ile askeri işbirliklerini fesheden Nijer, bu süreçte Rusya ile yakınlaşmaya devam etti. Nijer ve Rusya ortasında ocakta imzalanan askeri işbirliği kapsamında Rus askeri eğitmenler nisanda Nijer'e geldi. Rus eğitmenler, Moskova'dan tedarik edilen hava savunma sistemlerinin kullanımına ait Nijer güçlerini eğitecek. Fransız şirketin uranyum ruhsatı iptal edildi Dünyanın en büyük uranyum tedarikçileri listesinde 7'nci sırada yer alan Nijer, 2022 bilgilerine nazaran, dünyadaki uranyum arzının yüzde 5'ini karşıladı. Nijer, 311 bin 110 metrik tonluk uranyum rezerviyle Fransa'nın 3. AB'nin de 2. en büyük uranyum tedarikçisi pozisyonunda bulunuyor. Fransa, devlete ilişkin nükleer güç şirketi Orano, eski ismiyle "Areva" üzerinden eski sömürgesi Nijer'den yaklaşık 50 yıldır uranyum temin ediyor. Askeri idarenin Fransa ile diplomatik ve askeri bağlantıları sonlandırmasının akabinde uranyum tedariki konusunda da Fransa sıkıntı bir dönemece girdi. Niamey idaresi, Orano'nun ülkenin kuzeyindeki Imouraren uranyum yatağındaki işletme ruhsatını 20 Haziran prestijiyle sonlandırdı. Niamey buna münasebet olarak, kelam konusu yatağı 2015'te faaliyete sokmayı planlayan Orano'nun ihtarlara karşın alanda madencilik çalışmalarına başlamamasını gösterdi. Orano, 2011'de yaşanan Fukuşima nükleer felaketinin akabinde uranyum piyasasının düşmesiyle kelam konusu alandaki çalışmalarını askıya almıştı. Askeri hükümet ise mart ayından başlayarak 3 ay içinde kelam konusu alanda madencilik çalışmalarına başlanmazsa şirketin işletme ruhsatının geri çekileceği konusunda ikazda bulunmuştu. Imouraren, yaklaşık 200 bin ton rezerviyle dünyanın en değerli uranyum yataklarından biri kabul ediliyor. Türkiye'den Nijer'e üst seviye ziyaret Türkiye ile Nijer ortasında ekonomik, siyasi ve askeri bağlar, yeni idarenin iş başına gelmesinin akabinde da devam etti. Başbakan ve Ekonomi ve Finans Bakanı Ali Mahamane Lamine Zeine, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın davetlisi olarak 1 Şubat'ta Türkiye'ye gitti. Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından kabul edilen Zeine, savunma sanayii şirketlerini ziyaret etti, heyetler ortası görüşmelerde bulundu. Bu ziyaretten sonra Türkiye'den de üst seviye bir heyet, bugün Niamey'de temaslarda bulunacak. Heyette Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, Milli Savunma Bakanı Yaşar Güler ve Güç ve Tabii Kaynaklar Bakanı Alparslan Bayraktar, MİT Lideri İbrahim Kalın, Savunma Sanayii Başkanı Haluk Görgün ve Ticaret Bakan Yardımcısı Özgür Volkan Ağar yer alıyor.

Muhabir: Fatma Esma Arslan Özdel