1923 Türk-Rum Mübadele Anlaşması Sonrasında İzmir’de “EMVAL-İ METRUKE” ve “MÜVADİL GÖÇMENLER”

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

1923 yılı kışa dönerken, çok yönlü Türk Devrimi’nin özdeş bir top­lum, ulusal bir devlet yaratma boyutunun gelişme çizgisi önemli bir evre­ye girmiş bulunuyordu. Mustafa Kemal Paşa’nın, “Rum Sındığı Meydan Muharebesi” olarak nitelendirdiği¹. Başkomutanlık Meydan Savaşı ile, sömürgeci düşman ordularının “kuvâ-yı asliyesi” ni inanılmayacak kadar kı­sa bir sürede yok ederek, uzunca bir zamandır ezilmek, sömürge altına alınmak istenen Türklere eşsiz bir zafer kazandırmasıyla, Türklerin aşağı-yukarı üç buçuk yıl boyunca bir ulus olarak yaşama savaşı verip², “ulusal diriliş” gibi yolunda çalıştıkları “ulvî ve mukaddes” amaç, ulusun genel ve ortak “gayret ve himmeti” ile sonuçlanırken³, yeni Türkiye’nin “ulusal diriliş süreci” de, yeni bir aşamaya girmişti. Anadolu, Yunan Ordusu’nun en son neferinden dahi “tathîr” edilirken⁴, bir zamanlar sömürgeci orduların Ana­dolu’ya çıkışlarını “İsa’nın Dirilişi” gibi dinsel bir motife dayandırarak⁵ iş­birliği içine girmiş olan Anadolu Rumlarının da Anadolu’yu terk etmeye başlamalarıyla, birdenbire artan demografik ivme, Türklere, çokça zaman­dır kangren olmuş bir yarayı kesip atma ve özdeş bir toplum yaratma yo­lunda önemli bir fırsat yarattı. 30 Ocak 1923’te, Lozan’da imzalanan “Türk-Rum Nüfus Mübadelesine ilişkin Sözleşme ve Protokol Anlaşması” uyarınca⁶, İstanbul dışındaki Ortadoks Rumlar ile, Batı Trakya dışındaki Müslüman Türkler, zorunlu olarak göçettirildiler.

Bu yeni evrede, Türkiye için de, Yunanistan için de çözümü zor yeni sosyal, ekonomik, siyasal, kültürel sorunlar ortaya çıktı⁷. Savaş yıllarının ekonomileri, her iki ulus için de savaş sonrası yıllara küçümsenemez eko­nomik külfetler bıraktı⁸. Yunanistan, Anadolu’yu fethetmek gibi bir ülkü uğruna tüm kaynaklarını seferber ettiği Küçük Asya Macerası sonunda uğra­dığı yenilgi ile, bu kaynakların heder olup gitmesine neden olmuşken, bu duruma savaş sonrasının yaşanan sosyal, ekonomik ve siyasal şok dalgaları da ekleniverdi. Yunanistan’ın uğradığı yenilginin sonuçları, hem Yunanis­tan’ı hem de Türkiye’yi ilgilendiren sorunlar yarattı; çünkü, Yunanistan, iki halkın karşılıklı mübadelesi öncesinde, yenik düşmüş askerlerin ardısıra Yunanistan’a yığılmış olan Anadolu’lu Rum göçmenlerin yarattığı izdiha­mı ortadan kaldırmak, onların barınmalarını, iaşelerini sağlamak gibi çetin bir sorunla karşı karşıya iken⁹, yenilginin psikolojik etkisiyle Anadolu’dan kaçan başıbozuk asker, Yunanlı eşkıya, hınç alma amacı güden halk grupları, hatta Yunan polisi aracılığıyla, Yunanistan Türklerine akıllara sığmaz baskılar uygulanıyordu^l0. Zorluklar açısından, Türkiye de aşağı-yukarı benzer durumdaydı. Sosyo-ekonomik güçlükler, yeni Türkiye’nin idealist, atılımcı kadrolarının heyecan dolu çabalarıyla aşılmaya çalışılır­ken, yanıp-yıkılan yerler ahalisinin barınma, iaşe, sağlık v.b. sorunları ile, bunlarla birlikte, Yunanistan’daki baskıdan kaçan mülteci Türklerin yarat­tığı demografik sorunlara bir de, sayıları 500.000’e yakın mübadele göçmenlerinin barınma, iaşe, sağlık v.b. sorunları eklenivermişti¹¹.

Bu çalışmanın amacı, Anadolu’yu terk eden ve mübadele yolu ile gi­den Rumlardan artakalan ve “emvâl-i metruke” denilen, Türkiye’nin geneli­ni ilgilendirir nitelikteki terkedilmiş mallar; yani ev, dükkân, mağaza, fab­rika, değirmen, tarla, bağ, bahçe v.b. ile paraca değerli her türlü taşınabi­lir mallar sorununu, mübadele göçmenlerinin yerleştirilme sorunu parale­linde, İzmir ve çevresi örneğinde ele almaktır. 1922 yılı sonlarından, mübadil göçmenlerin gelmeye başladıkları 1923 yılı sonuna değinki bir yıllık süreli “emvâl-i metruke” ve “fuzûli işgal” sorununu, bu derginin geç­miş sayılarından birinde yayınlamıştık¹². Savaş yıllarında evi barkı tahrip olmuş felâketzedeler, yanıp-yıkılmaş harikzedeler ve yurt sınırları ötesinden kalkıp, anayurda sığınmış olan mültecilerin, “emvâl-i metruke “den bir pay kapmak amacıyla, varolan terkedilmiş malları pay-paçak edercesine yarat­tıkları “fuzûli işgal” sorunu, bu insanların ve oluşturdukları grupların sos-yo-ekonomik durumları, hükümetin hem “emvâl-i metruke”, hem de bu grupların yarattığı sorunlara yaklaşım biçimi, sorunu değerlendirişi ve çözümü için izlediği uygulamalar, bu çalışmanın konusunu oluşturmuştu.

1923 yılı kışa dönerken, mübadele göçmenlerinin Anadolu’ya gelmeye başlamalarıyla, emvâl-i metruke sorunu yeni bir evreye girdi. Bu yeni evre, terkedilmiş malların, mübadele göçmenlerinin taşınmaları, beslenmeleri, yerleştirilmeleri ve üretici insanlar durumuna getirilmeleri gibi pek çetin ve zor bir işin başarılmasında kullanılması ve yeni pek çok sorunların; yolsuzluğun, suistimalin, plansızlığın ve koordinasyonsuzluğun görüldüğü bir evre olmuştur¹³.

Göçmen sorunu çözmek amacıyla örgütlenmeler ve bu yolda çalış­malar, göçmenler daha gelmeden önce başlamıştı. İlk önemli adım olarak 13 Ekim 1923 tarihinde, Mübadele İmar ve İskan Vekâleti kurulmuş¹⁴, bu vekâletin ilk vekili olarak da, Mustafa Necati^]5 seçilmişti. Vekâletin kuruluş bütçesi 6 milyon 95 bin 83 liraydı¹⁶. 8 Kasım 1923’te ise, 363 nolu “Mübadele İmar İskân Kanunu” çıkarılarak, vekaletin görev ve yetkileri sap­tanmıştı ¹⁷. Mübadele İmar ve İskan Vekâleti kurulmadan önce göçmenler sorunuyla, Muavenet-i İçtimaiye Vekâletine bağlı bir müdüriyet uğraşıyor­du. Mübadele göçmenleriyle ilgili olarak, 17 Temmuz 1923 tarihinde, İcra Vekilleri Heyeti tarafından tasdik edilen bir kararname ile, mübadele yo­luyla gelecek göçmenlerin ne şekilde kabul edilip iskân mıntıkalarına sevkedilecekleri, muhtaç olanların “tarz-ı iaşeleri” hakkında hükümler belirlen­miş; ülke sekiz iskân mıntıkasına ayrılarak, bunların her birine yerleştirile­cek göçmenlerin sayısı, tablo halinde gösterilmişti. İskân mıntıkaları, bura­lara yerleştirilecek bölge halkı, vilayet, sancak, kaza ve köyler halinde bu tabloda belirlenmişti¹⁸. Konu, Muavenet-i İçtimaiye Müdürü olan Doktor Muhiddin Celal Bey’in başkanlığında, her vekâletten birer uzmanın katıl­dığı bir kurulda, 6 Eylül 1923 günü, yeniden ele alındı. Bu toplantıda, Anadolu’ya gelecek göçmenlerin yerleşim alanları yeniden saptanmış, ülke yedi yerleşim alanına ayrılmıştı¹⁹. Mübadele İmar İskân Vekâleti kurul­duktan sonra yerleşim alanları yeniden gözden geçirilmiş, mıntıka sayısı 10’a çıkarılmış; İzmir, daha önceki durumu değiştirilmeden, 4. iskân mın­tıkası olarak kabul edilmişti²⁰. Bu ön çalışma ve etütlerde dikkate alınan şey, hangi yöreden gelecek olan göçmenlerin nerelere yerleştirilecekleri, ekonomik durumları, oralardaki yaşam koşulları ve bu niteliklerine göre, yerleştirilecekleri yerlerde kendi kendilerine yetecek duruma gelip-gelemeyecekleri idi²¹. Oysa, göçmenlerin Anadolu’ya geldikten sonra karşılaştık­ları güçlükler, dağınık ve düzensiz bir yerleştirme politikası, elde bir kolonizasyon plânının olmayışı ve daha sonraki denemelere aktarılan sorunlar, bu tür değerlendirmelerin ve kabul edilen esasların pek uygulama ortama bulamadığını gösteriyor²². Göç başlamadan önce, kaba da olsa bu tür ay­rıntılar saptanmış, iskân alanlarına hangi yöre göçmenlerinin yerleştirilece­ği belirlenmişti; buna göre, dördüncü iskân mıntıkası olarak saptanmış olan İzmir ve çevresine tütün ziraatıyla uğraşan Drama ve Kavala Türklerinin bir kısmı ile, başta Girit olmak üzere adalar ve kıyı Yunanistan Türklerinin bir kısmının yerleştirilmesi, 6 Eylül 1923 günü, Muhiddin Ce­lal Bey’in başkanlığında toplanan kurulca saptanmış ve bu belirlemeler, daha sonraları da büyük ölçüde geçerli olmuştu²³.

Göçmenlerin yerleştirilmelerinde yararlanılacak ilk kaynak, Anado­lu’dan ayrılan Rumlar’dan artakalan terkedilmiş mallar olarak görülüyor­du. Teorik olarak, bu malların, iskân mıntıkalarındaki nicel ve nitelik du­rumu göçmenin, sahip olduğu uğraşı alanına göre yerleştirilmesinde ol­dukça önemliydi. Sahip olduğu uğraşı alanını sürdürecek ortam bulama­yacak olan göçmenlerin düşecekleri zor durumu anlamak, pek o kadar zor değildi. Bu nedenle, kamuoyundan, göçmenlerin yerleştirilmesinde, terkedilmiş mallardan bilinçli biçimde yararlanılmasını içeren ciddi uyarı­lar, sürekli olarak geldi²⁴. Gerçekten de, göçmenler henüz gelmeden önce, mübadele kapsamına giren ve girmeyen yardıma muhtaç grupların yerleş­me gereksinimleri gibi önemli bir sorun, bu tür uyarıların önemini artırıy­ordu. Örneğin Mehmet Şevki, Ahenk’teki yazılarıyla bu tür uyarıları sürek­li olarak yaptı. “Tine Mübadeleye Dair” isimli bir yazısında o, mübadillerin gelmelerinden sonra büyük sorunlara neden olmuş olan önemli bir konu­yu gündeme getirdi: Henüz mübadele başlamadan önce, mübadele kapsa­mına giren pek çok kişi Teselya, Girit, Selanik gibi bölgelerden “valide, ha­la ya da teyzesini” bırakarak gelmiş ya da son zamanlarda artan “Yunan zulmünden yakasını kurtararak” iltica etmişlerdi; Mehmet Şevki: “… ve ma­dem ki böyledir, mübadele muamelesini tecrübe etmiş olmak için bu kardeşlerin he­sabını bir an evvel görmek fâideli olacaktır. “ diyor, onların önceden bir miktar mala kavuşturulup, iskân edilmelerini istiyordu; onun bir kaygısına göre de, artan Yunan gaddarlığı karşısında, “-ne olur ne olmaz-”, bu insanların oralardaki emvalini bir ön önce elden çıkarmak gerekiyordu; onun şu sözleri, emvâl-i metruke sorununun sağlıklı bir çözümü için büyük öneme sahipti: “Haksız-sebepsiz işgaller, göçüp-gelmeler memleket için çok fena olmuştur. Haksız-sebepsiz işgallerin, daima ittihaz olunan tedâbirin biçimsizliği yüzünden, karışmaya müstenid olan emvâl-i metruke işlerini büsbütün berbat etmiş ve içinden çıkılmaz bir hale getirmiştir. Bu tezebzüb içinde bulunan emvalden, geleceklerin hisselerine isabet edenleri arayıp temlik etmek akla sığmaz bir şey değildir”²⁵.

Mehmet Şevki’nin değindiği bu konu, pek çok boyutu olan bir soru­nun sadece bir yönünü ortaya koyuyordu. Tarımsal boyutlara ise, Türk Sesi gazetesindeki yazılarıyla Çiftçi Necati ciddi olarak dikkat çekti. Bağcılık, bahçecilik, zeytincilik gibi konularda giden Rumların önemli bir boşluk bıraktığı ortadaydı ve onlardan artakalan bağlar, bahçeler, tarlalar küçümsenemez orandaydı; bu tür “emvâl-i metrûke”nin bilinçsizce kulla­nılması durumunda ortaya çıkacak zararın boyutları, gerçekten pek büyük olurdu. Çiftçi Necati, “Mübadele ve İskân” isimli bir yazısında, mübadele ile gelecek göçmenlerle ilgili gözetilmesi gerekli olan noktalara değindi; gelen köylülerin, çiftçilerin, “tamamıyla yabancı arazi; arazisi, iklimi, muhiti, tarz-ı ziraati, mahsûlü, mamûlatı yabancı bir muhite düştüğü bu yeni rejime, yeni usûl ve yeni arazisiyle uğraşırken, hayât-ı fizyolojisi, iktisadi büyük tahavvüllere” uğra­yacağını belirterek²⁶, bundan sonra ve başka yazılarında teknik açıklama­larda bulunuyordu.

Kamuoyundan, terkedilmiş malların bilinçli biçimde kullanılması ge­rektiği üzerinde duran bu tür ciddi uyarılar gelirken, Makedonya’dan ge­lecek göçmenler yerlerini yurtlarını terk etmeden önce, terk etmek zorunda kalacakları taşınır-taşınmaz malların değerini belirme çalışmaları da de­vam etmekteydi. Mübadele kararları gereği, bu tür taşınır-taşınmaz mal varlığı, ilgili göçmenin gözleri önünde yerel makamlar tarafından saptana­cak, malların dökümünü ve değerini gösteren tutanaklar dört nüsha ola­rak düzenlenecek; bunlardan birisi yerel yönetim kurumlarınca saklana­cak, ikincisi mal dökümünü ve değerini denetlemekle yükümlü olarak oluşturulan Muhtelit Mübadele Komisyonu’na (Karma Komisyon), üçüncüsü göçmenin gittiği ülke yetkili makamlarına, dördüncüsü de göçmenin kendisine verilecekti²⁷. Böylece, Türk ve Yunan asıllıların mübadelesini düzenlemekle görevli Muhtelit Mübadele Komisyonu’nun en önemli “aslî” işi, mübadillerin ayrıldıkları yerlerde bırakacakları malla­rın değerinin belirlenmesi konusuydu²⁸. Bu açıklama belgeleri temel alına­rak, borçlu kalınan para tutarları, arıtımın yapılacağı ülke hükümetinin, göçmenin bağlı olduğu hükümetine karşı borcu olacaktı; göçmenin göç ettiği ülkede, kendisine borçlu bulunulan para karşılığında, ayrıldığı ülke­de bıraktığı mallarla eşdeğerde ve nitelikte mal alması gerekecekti; değer­lendirme ise, altın değeri üzerinden saptanacaktı²⁹.

Mübadele uygulamasının en çok eleştirilen yanlarından birini, göçmenlerin mal varlığının saptanışı ve bununla ilgili olarak da Muhtelit Mübadele Komisyonu’nun çalışmaları oluşturur. Ömer Dürrü Tesal, “kıy­met takdiri tanzim” eden, anlaşmanın 9, 10, 12, 13 ve 14. maddelerinin ol­dukça “muğlak ve müphem” olduğunu, kıymet takdiri ve malların tasfiyesi işlemlerinin ne suretle yapılacağının açıkça belirtilmediğini; takdirin ko­misyona bırakıldığını belirterek, eleştirisine şu şekilde devam eder: “Ahva­lin sıkışıklığı ve zorlaması ileri sürülerek, mübadil mallarının kıymetinin takdiri işi, kendilerinin anavatana şevkinden sonraya bırakılmış, beyannameler de, bizzat komisyon tarafından ve usulü dairesinde doldurulacak yerde, mübadillere doldurtulmuştur. Bu suretle, hem kıymet takdiri sıhhatli biçimde yapılamamış, hem de söz konusu beyannameler, hak sahibi dinlenerek usulü dairesinde icra edilecek bir takdire dayandırılmış, resmi nitelikteki bir belge halini alamayarak, tek taraflı bir beyan belgesinden ibaret kalmıştır. Ve bu yüzden muahedenin hukuki teminat altı­na almayı amaçladığı mübadele işlemi de basit, olağan bir muhaceret olayından ile­ri gidememiştir³⁰.

Mübadele İmar İskân Vekâleti kurulur kurulmaz, taşradaki örgüt bi­rimlerine gönderilen yazılarla, ilgili bölgede gelecek göçmenlerden ne ka­darını yerleştirebilecek olanaklar olduğu; bölgenin coğrafi, iktisadi, sosyal durumlarının yanında, nerelerden gelecek göçmenlerin ne gibi uğraşı türü ve yeteneklerine göre, yurdun değişik bölgelerinde bulunan “emvâi-i metru­ke ‘ye” dengeli ve gerçekçi olarak dağıtılabilmesi için, vilayet sınırları içinde, ne kadar sayıda ve nitelikte terkedilmiş taşınır-taşınmaz mal bulunduğu; hâlâ “fuzûli işgâl”den arındırılamayan terkedilmiş malların ne kadarlık süre içinde boşaltılabileceği; terkedilmiş bağların, bahçelerin, tarlaların miktarının ne kadar olduğu sorulmuş; vilayetlerden gelen bilgilere göre, ayrıntılı iskân cetvelleri hazırlanmıştı³¹. Bu cetveller, Ekim ayı içinde ka­muoyuna açıklandılar. Selanik’ten gelecek göçmenler için iskân mıntıkası olarak saptanmış olan İzmir, Aydın, Manisa, Menteşe havzasında, 64.000 kadar nüfusun yerleştirileceği anlaşılıyordu; ne var ki, mübadeleye dahil olup, mübadele öncesinde iltica etmiş olan insanların, bu sayının içinde olup- olmadığı belli değildi³²; kaldı ki, İzmir kentindeki mevcut terkedil­miş malların³³, henüz çözümlenmemiş felaketzede, harikzede ve mülteci sorunları da ortada olduğu halde, göç sorunu için yeterli olup-olmadığı, büyük bir kaygı konusuydu³⁴.

Mustafa Necati’nin azimli çalışmaları sonucu, velâketin kuruluşundan kısa bir zaman sonra, 363 nolu Mübadele İmar İskân Kanunu ile, vekâle­tin görevlerinin ve etkinliğinin neler olduğu belirlendi³⁵. Yirmi maddeden oluşan kanun, içerik olarak vekâlete, “salâhiyyet” konusunda önemli bir et­kinlik veriyordu. Buna göre, gereksinim duyuldukça, vekâletçe gösterilecek istek üzerine, bütün terkedilmiş mallar gayrı menkulleri vekâlet emrine ve­riliyor, vekâlet de bunları göçmenler ile, düşman tarafından evi-barkı tah­rip edilmiş yardıma gereksinimi olanlar için kullanmak üzere alıkoyma, taşınmazlardan işgal olanları boşalttırma yetkisine sahip oluyordu³⁶; yine, icara verilmiş terkedilmiş malları, işlememiş sürenin değerce tutan hesap­lanıp, “müstecire”geri verilmek koşuluyla vekâlet, geri alabiliyordu³⁷.

Vekâletin dayanacağı tek kaynak, devlet bütçesiydi. Memurlarının ço­ğu, devşirme yöntemiyle başka vekâlet memurlarından ve emeklilerden sağlanmıştı. Bu ise, iskân işlerinde görülen başarısızlığın pek çok nedenin­den yalnızca bir tanesiydi³⁸.

Vekâlet, 4. iskân mıntıkasına, mıntıka müdürü olarak İhsan Paşa’yı atamıştı³⁹. Türk Sesi, onun müdür olarak atanışını yazarken, “pek kıymetli ümrayı askeriyemizden olup, harb-i umumide büyük hizmetler eden mütekaid mir­livalarımızdan “ ibaresiyle tanıtıyor ve “harb-i umumideki esaret hayatındaki menâkîbı vatandaşlarımızca malûm olan İhsan Paşa’nın harap yurtların ihyâsına büyük bir âmîl olacağı(nın) şüphesiz” olduğunu belirtiyordu⁴⁰. İhsan Paşa, 26 Kasım 1923 günü Ankara’dan İzmir’e gelmiş, ön araştırmalarda bulun­duktan sonra, dairesine gelerek görevine başlamıştı⁴¹. İskân daireleri hükümet konağından uzakta, Kordon’da bulunuyordu. Dairelerin ilk baş­ta hükümet konağına yakın olması istenmiş, sonunda Kordon’daki bazı boş binalar bu iş için ayrılmıştı⁴².

Vekâlet mıntıka müdürlerinin çalışmalarını yakından izliyor, gönder­diği tamimlerde bazı uyarılarda bulunuyordu. Bu tamimlerden birinde, mübadeleye yakından başlanmak üzere olduğu bildirilerek, ilgili dairelerin buna göre azami olarak çalışmaları istenmişti. Emri alan İhsan Paşa, durumu bütün kazalara bildirerek, ilgili birimlerin hemen harekete geçmesi­ni sağlamıştı⁴³

Bu tamimlerden sonra, vilayet sınırları içinde büyük bir gayret görüldü. İhsan Paşa, yapılan çalışmaları bizzat yerinde görebilmek için sık sık incelemelerde bulunuyor, kamuoyu ise, bütün bunları yakından izliy­ordu. Üzerinde durulan konular, iskân mıntıkaları, terk edilmiş malların durumu ve bunların onarımıydı.

1923 yılı kışa dönerken, göçmenler de büyük kafileler halinde gelme­ye başladılar. Kamuoyunda, gelecek göçmen kafileleri zaten büyük bir he­yecanla beklenirken, onların gelmeye başlamalarıyla bu heyecan daha da arttı⁴⁴. İlk gelen göçmen kafilesi Hanya’dan 1027 kişi olarak gemiye bin­miş, hamile bir kadının yolda doğum yapmasıyla bu sayı 1028’e ulaşmış­tı⁴⁵. İlk göçmen kafilesinin İzmir’e doğru hareket ettiği haberinin gelmesi üzerine, İzmir’deki cemiyetler büyük bir yardım kampanyası başlatmışlar­dı. Muhacirin Muayenet Yurdu gelecek göçmenlerin şeker ve çayını, Kordon Amele Cemiyeti ekmeklerini ve Musevi Cemiyeti de sigara ve tütünlerini karşı­lama gayreti içindeydiler⁴⁶. Ahenk: “… cümlesine garipler ve mazlumlar hesa­bına şimdiden beyan-ı teşekkür” ederken⁴⁷, Hâkimiyet-i Milliye de, göçmenler için yurt çapında başlayan yardım kampanyasının Türkiye’deki boyutları­na dikkat çekiyordu⁴⁸. İzmirli hanımların oluşturduğu Hilâl-i Ahrner Tar­dım Heyeti’nm çalışmaları, gerçekten övgüye değerdi; onlar, göçmenlere yardım için bazı esaslar kararlaştırmışlardı⁴⁹. İzmir’deki mevcut cemiyet­ler, Hilâl-i Ahmer İzmir Şubesi’nin merkezinde toplanarak, İzmirli hanımla­rın bu çabalarına ekonomik yönden katkıda bulunmayı kararlaştırmışlardı. Oluşturulan Muhacirin Tardım Komisyonu’nun halkı yardıma çağıran beyan­namesi, “… her türlü sai ve sanatlarıyla harabelerimizi ihyaya, bu güzel vatanımızı şenlendirmeye, nurlandırmaya gelen bu bedbaht kardeşlere her türlü muavenete din’en ve insanet’en mecbur…” olunduğunu vurguluyordu⁵⁰. Göçmenlere yar­dım kampanyasına halkın desteği, umulanların da üstünde olmuştu; ne var ki, Mehmet Şevki’nin, göçmenlerin hareket etmesi ve halkın göçmenler için yardıma çağrılması üzerine: “… İşte dediğimiz gibi elde avuçta olan bütün vesait-i mesai heder edildikten sonra, kardeşlerin nakline başlandı. Bizden de, aha­liden de muavenet istendi. Biz şüphesiz muavenet edeceğiz.” diyordu ki⁵¹, bura­da, özellikle ilk cümlenin altını çizmek gerekiyor; çünkü, göçmenlerin yer­leştirilmesinde, iş-güç sahibi yapılmasında, dolayısıyla araç-gereç sıkıntısı çekilmesinde, zamanında müzayede ile satılan terkedilmiş Rum mallarının rolü⁵², hiç de küçümsenecek gibi değildi.

Göçmenlerin şevki, hemen hemen tamamıyla Seyr-i Sefain İdaresi’ne ait vapurlarla yapılmıştır⁵³. Türkiye’den hareket eden bu vapurlar Selanik, Hanya, Kandiye, Girit v.b. yerlerden göçmenleri alıyorlar, İzmir, İstanbul, Samsun, Trabzon gibi büyük iskeleleri olan yerleşim birimlerine indiriyor­lardı. Göçmenler, karantinalarda ilk sağlık kontrolleri yapıldıktan sonra, daha önce vekâletçe hazırlanmış olan misafirhanelere yerleştiriliyorlardı. Vekâletin, 25 Ekim 1923 tarihli “Misafirhaneler talimatnamesine göre, ihraç iskelelerinde, konak yerlerinde ve iskân mıntıkalarında misafirhaneler açıl­ması, bunda, terkedilmiş mallardan olduğunca yararlanılması, yine, askeri kurumlardan yatak, yorgan, yastık, kap-kacak v.b. “levazımın” tedarik edil­mesi ve böylece hiç kimsenin taş ve toprak üstünde bırakılmaması karar altına alınmıştı⁵⁴. Böyle bir yolculukta, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin yerine getirdiği görevlerindeki başarısı büyüktü⁵⁵.

İzmir ve çevresine gelecek göçmenlerin geçici iskânları için büyük mi­safirhanelere gereksinim duyulduğu ortadaydı. Bunu dikkate alan İmar ve İskân Komisyonu, bu konularda incelemelerde bulunmak ve önlemler al­mak üzere mıntıka müdürü İhsan Paşa ile komisyon azalarından Hüsnü ve Sabri Beyler’den oluşan bir başka komisyon oluşturmuş⁵⁶, yapılan in­celemelerden sonra İhsan Paşa, göçmen misafirhanesi için Kordon’daki terkedilmiş 13 evin uygun olduğunu ve bunların boşaltılarak hemen İskân Komisyonu emrine verilmesini talep çetmiş, İmar ve İskân Komisyonu da, söz konusu encümenin bu önerisini dikkate alarak, bu evlerin boşaltılması için Tahliye Komisyonu’na emir vermişti⁵⁷. Bundan daha önce Kemer’de, Hilâl-i Ahmer’in donatım ve yardımlarıyla İzmir’in en büyük misafirhane­si olan Kalazomen Misafirhanesi kurulmuştu⁵⁸. Bunlardan başka Çeşme, Bayındır ve diğer bazı ufak yerleşim yerlerinde, küçük misafirhaneler ku­rulduğu biliniyor; bunlar daha çok, Hilâl-i Ahmer’in İngilizlerden aldığı barakalarla, saclardan çatılmış binalardan oluşuyorlardı.

Göçmenler misafirhanelerde bulundukları sürece vekâlet tarafından ia­şe edildiler; giyecekleri de dahil olmak üzere, bütün donatımlarında Hilâ­l-i Ahmer’in büyük yardımları oldu⁵⁹. Vekâletin iaşe yardımı İskân Kanu-nu’na göre, toplam iki ay olarak belirlenmişti⁶⁰. Ortalama üç gün misafir­hanelerde ağırlanan göçmenler, bu süre içinde bir terkedilmiş eve yerleşti­riliyor, iaşelerine bu evlerde devam ediliyordu⁶¹

Göçmenlere terkedilmiş malların dağıtımı, Yunanistan’da bıraktıkları malların değerinde mal sahibi olup olamadıkları başlı başına büyük bir sorun olmuştur. Bu konuda karşılaşılan güçlükler, bir süre sonra görüle­cektir; ama, göçmenlerin “emvâl-i metrûke”nin Türkiye’deki dağılımına göre oraya-buraya pay edilişleri vardır ki, iskân politikasının karma-kan-şıklığının en önemli örneğini oluşturur.

Göçmenlerin daha “irkâb” iskelelerinden Türkiye’ye ayak basmalarıyla karşılaştıkları kötü koşullar, kamuoyunda, göçmen işlerinin iyi gitmedi­ğine ilişkin bir yargı oluşturmaya başlamıştı. İşlerin aksamasına neden olan tutarsız ve yanlış uygulamaların kötü sonuçları somut örneklerle, kısa sürede kendini göstermiştir. Basında, iskân mıntıkalarında, nakil sırasında herkesin sandığını, sepetini sırtında taşımaya ve tâ ikametlerine ayrılan yerlere kadar hamallık yapmaya mecbur edilişleri, eşyalarının çalmışı⁶², kaybedilişi, misafirhane diye camları, kapıları kırık bir mektebe, birbirleri­nin üzerlerine istif edilircesine yerleştirilişleri gibi haberler çokça yer al­mış⁶³, “… Orada bir hükümet olur da, bu zavallıların eşyalarını naklettirecek bir vasıta bulunmaz olur mu?… (bu duruma) meydan vermek, vazifesizliğin en kabil-i af olmayan kısmıdır… Bu elim vaziyete muttali olduktan sonra ses çıkarmamak en büyük günahtır… Ne oluyor da bu kadarcık şey yapılmıyor? Ve ne oluyor da, za­vallı kardeşlerimizin düşman elinden kaçırabildiği üç-beş parça eşyanın sirkat edil­mesine meydan veriliyor?”gibi sorularla⁶⁴, kaygılara yanıt aranmıştı.

Bu örnekler, büyük ölçüde ilgisizliğin ve işi savsaklamanın canlı ve so­mut belirtileridir; ama temel sorun, düzenli bir koordinasyonun olmayışıy­dı. Bu durum, en belirgin örneğini, iskân alanlarına sevk anında kendisini göstermiş, zaten büyük bir ruh kırgınlığı, heyecan ve garip bir ürkeklik içinde Anadolu’ya gelen göçmenler, bir dama taşı gibi⁶⁵, terkedilmiş evler, bağlar, bahçeler, tarlalar ve diğer mallar hakkında yeterince bilgiye deneti­me sahip olamama, olaylar ve gelişmeler karşısında, bu mal varlığı üzerindeki zaten zayıf olan kontrol gücünü kaybetme gibi nedenler yüzünden, bir iskân alanından başka bir iskân alanına sevk edilip durmuşlardı. Bu­nun örnekleri dönemin yazılı kaynaklarında, örneğin meclis tutanakların­da, basının günümüze ulaşabilen kolleksiyonlarında bolca görülüyor. Yu­nanistan’dan gelen Türklerin % 90’ı Yunanistan’da iken tarımsal üretimle, örneğin tütüncülükle uğraşıyorlardı; bununla birlikte, göçmenleri sistemli bir biçimde yerleştirme, teorik olarak düşünülmesine karşın, uygulamada gerçekleşmedi. Göçmenlerden çoğuna Rumlardan kalan terkedilmiş top­raklar verilirken, bir çok tütün üreticisi bağlık bölgelere, serbest meslek sa­hipleri ise köylere yerleştiriliyorlardı⁶⁶. Terkedilmiş evler, bağlar, bahçeler, tarlalar dikkate alınarak yapılmaya çalışılan yerleştirme politikası, akıllara sığmaz ilginç örnekler bıraktı. Örneğin, mebusların TBMM’nde yana-ya-kıla üzerinde durduklarına göre, önce Balıkesir’e sevkedilmiş bir grup göçmen, onları iskân etmek için “emvâl-i metruke” bulunmaması yüzünden Vakfıkebir’e gönderilmiş, orada da “emval-i metruke” bulunamayınca, An­kara’nın Keskin kazasına gönderilmeleri kararlaştırılmıştı; bunun için İne­bolu İskelesi’nden aktarmalı yolculukları uygun görülmüş, Balıkesir, Vak­fıkebir, İnebolu yollarını tepen göçmenlerin bir kısmı Keskin’e gitmek için İnebolu’dan yola çıkarılınca, geriye kalan ailelerden bir kısmı, önde giden grupla ya çocuklarını, ya mallarını-davarlarını göndermiş, “Nasıl olsa biz de gideceğiz-” diye, bunu yapmakta bir sakınca görmemişlerdi. Durum bu ni­telikte iken, Ankara’dan, İnebolu’da terkedilmiş ev olduğu, ikinci grubun İnebolu’ya yerleştirilmeleri emri gelmişti. Oysa, Kastamonu Mebusu Halit Bey’in belirttiğine göre, sözü edilen terkedilmiş evler, zanaatkar Hıristiyanlara aitti; göçmenler ise çiftçi olduklarından, kentin göbeğinde ne yapabi­lirlerdi? Nitekim bir süre sonra bunlar bunalmışlar, Keskin’e her pahasına gitmeye karar vermişler, bunun için ilgililere başvurmuşlardı; fakat onlara, kesinlikle İnebolu’ya yerleşecekleri söylenmiş, göçmenler ise: “Biz katiyyen oturmayız, çünkü biz çiftçiyiz, burada arazi yoktur. Burada oturmak ölmek demek­tir. Aynı zamanda bir çok eşyamız, ailemiz, hayvanat vesairemiz ileri (Keskin’e) gitmiştir. Behemahal gideceğiz!” demişler ve yola çıkmışlardı. Mıntıka müdürü ve vilayet, kesinlikle geri çevrilmelerini ve oraya iskân edilmeleri­ni emredince ortalık gerginleşmiş, sonuçta göçmenler, iskân haklarından vazgeçmek koşuluyla serbest bırakılmışlardı⁶⁷. Olayı anlatan Halit Bey, meclis kürsüsünden şöyle bağırıyordu: “Eğer bir muhacir iskân hakkından vazgeçerse, serbest kalsın diye bunu kabul etmek demek, memlekette anarşi tevlidetmek demektir… Memlekette bir anarşi sürüsü yaratmak istemiyoruz… Eğer Balıke­sir’de yer yoksa, niçin gönderdik? Sonra Trabzon’da, Vakfıkebir’de yer yok idiyse, niçin kaldırdık Keskin’e gönderdik? Sonra Keskin’de yer yoksa, niçin İnebolu’ya gönderdik? Bu ne istir? Bu da gösteriyor ki bir program, bir fikir yok demektir. İsin esasında düşüncesizlik, programsızlık vardır”⁶⁶

Bütün bu aksaklıklar, çok daha önemli bir sorunu gündeme getirdi: Örneğin, uğraşısı çiftçilik olan bir göçmen ailesi, terkedilmiş ev var diye kente⁶⁹, zeytincilikle uğraşan birisi hemen hemen hiç zeytin yetiştirilme­yen başka bir yöreye⁷⁰yerleştiriliyordu. Buralarda oturmak demek, onlar için bir anlamda, -Halit Bey’in deyişiyle- “ölmek” demekti⁷¹. Zaman za­man da göçmenler, daha önceleri müzayedeye konulmuş ya da toprakları icara verilmiş yerlere, orada “emval-i metruke” var diye gönderiliyorlardı. Böyle bir nedenle Çirkince’ye yerleştirilen göçmenler, pek sefil durumlara düşmüşlerdi. Çirkince’de, “emval-i metruke’ye” ait mallar daha önce icra­ya verilmiş olduğundan, onlar, ziraat yapabilecek arazi, “istifade” edebile­cek ağaç bile bulamıyorlardı⁷². Esad Bey: “Dağlıyı ovaya, ovalıyı dağlara is­kân etmek gibi hatalarla öteye-beriye sevkolunan muhacirler … mahv-û perişan ol­maktadırlar” sözüyle⁷³, acı gerçeği görmüş olurken, Mustafa Necati’den sonra Mübadele İmar ve İskân Vekilliği’ne getirilmiş olan Mahmut Celal (Bayar) Bey’in⁷⁴: “Adaya koyamayız, yanık yere koyamayız- Bastan aşağı mem­leket yanık ve haraptır. Nereye koyacağız?” sözleri⁷⁵, bir çaresizliği ve var olan olanaklarla başarılı bir iskân olayı beklemenin pek iyimserlik olduğunu di­le getirmiş oluyordu. Aslında bu sözler, çaresizlik yanında, bir gerçeğin keskin bir biçimde dile getirilmesiydi; çünkü kamuoyuna yansıyan haber­lerde ve yazılan gazete makalelerinde, “yanık ve harap” olan memleketin “ahvâl-i ruhiyesi” ve “ahvâl-i içtimaiyesi” bütün çıplaklığı ve acı yanlarıyla or­tadayken, böylesine ağır bir yükün altından hangi teşkilatla, hangi araçlar­la ve hangi parayla, nasıl kalkılabilirdi? Böylesine bir dağınıklık işin en kötü yanıdır; bunun nedeni ise, bir bilim adamının belirttiği gibi, “bir iç kolonizasyon plânının olmayışıdır⁷⁶. Yazara göre, “Daimi harp gaileleri içinde bunalmış, idaresiz ve geri bir memlekette başıboş ve yardımsız bırakılan veya cahi­lane bir idare ile, fena tatbik edilmiş olan bir iskân işi, Türk nüfus ve ekonomisi üzerinde tahribedici tesirler doğurmuştur… Bu bozgun ve göç facialarının insan za­yiatı ve iktisadi tahrip bakımından yarattığı boşluk yanında, manevi sahalarda aç­tığı yaralar da, daha az ehemmiyetsiz değildir”¹¹. Mehmet Şevki ise bu işleri “Tezebzüb” (karışıklık, kararsızlık) olarak niteler; çünkü ona göre merkezi hükümet İzmir’e ait olması gereken işi, Ankara’dan idareye kalkışmıştır; İz­mir’in gerçek durumunu Ankara’dan tanımanın olanağı olmadığına göre, bu işin mıntıkalarda vali ve kaymakamlara bırakılması gerekiyordu⁷⁸. Önemli bir demografik inceleme yapmış olan C. Geray da bu durumu, “olaylar çıktıkça ve zorlandıkça tedbir alınması yoluna gidilmiştir” diye niteler⁷⁹.

Yurdun dört bir yanına dağılmış durumda bulunan terkedilmiş evle­rin ve benzeri taşınmazların onarımı, göçmenlere yerleşmeleri için dağıtıl­maları amacına dönük olarak, büyük önem taşıyordu. Kaçan Rumlardan artakalan binaların hemen geneli oturulma durumunu kaybetmiş, onarı­ma muhtaç bir duruma gelmişlerdi; uzmanlıkla büyük ilgisi olan göçmen iskânı işlerini “salahiyetle tedvir edecek unsurları bulmak”, iskân ve imar işleri­ni sahip olduğu sermaye ve araçları tedarik etmenin olanaksızlığı içinde⁸⁰ bu emvalden yararlanmak, büyük bir gereksinimdi.

Kasım 1923’te, Mübadele İmar ve İskân Vekâleti, iskân mıntıkalarındaki onarıma muhtaç terkedilmiş malların onarımına başlanmak üzere, is­kân alanlarında kurulmuş olan iskân komisyonlarına emir verdi. Vekâlet ayrıca, onarılan binaların bekçiler tarafından korunmasını da istiyordu. İlk aşamada Samsun, İzmir, İstanbul ve Trakya mıntıkalarındaki onarımın büyük çapta yapılması; onarım için gerekli para, araç ve gerecin, onarımı mümkün olmayan terkedilmişlerin satışından sağlanması ve ayrıca enkaz­larından yararlanılması da kararlaştırıldı. Bunun için kurulan İmar Ko­misyonları, valinin başkanlığında, Mübadele İmar ve İskân Vekâleti memurlarıyla, nafıa mühendisi; Jandarma kumandanlığından, belediye mec­lis azalarından birer kişiden oluşuyordu⁸¹. İzmir’de mıntıka müdürü ola­rak atandıktan sonra İhsan Paşa, onarım işleriyle doğrudan ilgilenmeye başladı. Bu işte, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nden her türlü yardım görülmek­teydi⁸². Göç olayının kış aylarında başlaması, onarım işlerini yavaşlatması­na karşın, “istilazede” kasaba ve köylerde onarım ve inşaat işleri, büyük bir gayretle devam ettiriliyordu⁸³. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin elinde bulunan araç-gereç ile, İngilizlerden satın alınan bir kısım barakalık sac, iskân mıntıkalarındaki tamiratta kullanılıyordu⁸⁴. Gelecekte vasıflı inşaat ustala­rının imar işlerinde üstleneceği işlev bilindiğinden, usta yetiştirilmesi için İzmir, Ankara ve İstanbul’da kurslar düzenlenmiş; usta ve amelelikle geçi­nen Rumeli Türklerinin öncelikle yurda getirilmeleri için, ilgili makamlara emirler verilmişti⁸⁵. Onarım için vekâletin paraca sıkışması kaçınılmaz ol­duğundan, iskân alanları dışındaki evlerin satışından ve enkazından yarar­lanılıyordu⁸⁶. İnşaatlarda kullanılacak kerestelerin sağlanması için mıntıka müdürlükleri kerestecilerle müzakereler yaptılar⁸⁷. Bir süre sonra İzmir mıntıka merkezinde bir inşaat heyeti oluşturuldu; bu heyet, mıntıka için­deki vilayet, kaza ve köylere mimar, usta ve amele göndermekte ve harap haneleri oturulacak duruma sokmakla uğraşmaktaydı⁸⁸. Vekâlet, terkedil­miş taşınmazların onarım masrafı olmak üzere, vilayetlere 300.000 lira gönderdi; 1924 yılı Martı’nın sonuna değin Türkiye’nin genelinde bini aş­kın hanenin onarımı tamamlandı; yine de onarılmayı bekleyen pek çok ev bulunuyordu⁸⁹. 9 Aralık 1923 tarihli bir talimatname hükmü uyarınca, kasaba ve köylerdeki terkedilmiş binalardan, göçmen yerleştirilmesi gere­kenlerin hızla iskâna yarar duruma getirilmelerine çalışıldı. İşgal edilen terkedilmiş malların boşaltılması sürerken, 11 Ekim 1923 tarihli İcra Ve­killeri Heyeti’nin onayına dayanarak, İmar ve İskân Komisyonları aracılı­ğıyla, binaların çatı aktarması, kapı ve pencere tamiri v.b. küçük onarımı ile uğraşıldı⁹⁰. Muhtelit Mübadele Komisyonu’nca evlere değer biçileceği-ne göre, onarılan evlerin onarımdan önceki durumları, onarılmayacak bi­çimde olup yıkılan evlerin enkaz değeri, onarım için kullanılan malzeme, işçilik ücretleri, onarım harcamaları için ayrı ayrı tutanaklar düzenlenme­si, her ay sonunda yapılan işlerden vekâlete haber verilmesi, iyi durumda olan binaların ise, bir bekçi teşkilâtı tarafından korunması kararlaştırıldı⁹¹.

Aydın, Manisa, Salihli, Alaşehir, Gördes gibi yerleşim merkezlerinin yeniden inşa ve onarımı için önlemler alındı; onarım işlerini “tanzim ve teftiş vazifesiyle iştigal ve ihtiyacat-ı mahalliyi tetkik” etmek üzere, mühendis müfettişler görevlendirildi. Yerli kerestelerden takma evler inşası için, Samsun ve İzmir havalisinde birer fabrika kurulması hususunda bir Al­man şirketiyle müzakerelere bile başlanmıştı⁹². Şubat 1924’te, İzmir ve çevresindeki iskân olayını yerinde görmek amacıyla İzmir’e gelen Mustafa Necati, Urla ve Foça’da teftişte bulunmuş, terkedilmiş evlerin onarımı işle­riyle yakından ilgilenmişti⁹³. Haziran 1924’ten sonra, İzmir ve çevresindeki evlerin onarımı yavaşlamış, numune köylerin yapımına hız verilmişti⁹⁴.

Üzücü ve acı olan bir başka konu da, göçmenlerin gelmeye başla­masından sonra bile, terkedilmiş evlerin tahrip edilmesine devam edilişiy­di. Terkedilmiş evlerin büyük kısmı, Türk-Yunan Savaşı ile zaten tahrip edilmişti; daha sonra “fuzûli işgale” uğrayan bir ev, ilgili makamlarca bo­şalttırıldıktan sonra, bu kez de boş olduğu halde tahribe uğruyordu; bu nedenle işgale uğrayan evler birden bire boşaltılmadı; göçmenler geldikçe, onların yerleştirilmeleri için gereksinim duyuldukça boşaltma yoluna gidil­di⁹⁵. Bu nedenle, “memurin-i mülkiyeyi ve inzibatiyeyi emvâl-i metrûkeyi muha­faza hususunda daha fazla tedabir ittihazı için ikaz” etme yolu tutuldu⁹⁶.

Bütün bu olumsuz koşullara karşın, pek çok yerde harcanan emeğin iyi sonuçları alındı. Onarım için harcamalarda bütçe mevzuatına uymak büyük zaman kaybettirdiğinden, işlerin hızla ilerleyebilmesi için, 50.000 li­radan fazla ödeme gerektiren sorunların daha çabuk çözümünü sağlamak amacıyla, her iskân mıntıkasında “Muhasibi Mesullükler” oluşturuldu; böylece, bunlar tarafından vekâlete havale edilen avanslar, mal sandıkları tarafından, mıntıka müdürlerinin onayı ile ödenebiliyordu. Daha sonraları, Muhasibi Mesullükler tasfiye edildiğinde, bunlara ait pek çok sorun tasfi­ye edilemediği için, harcamaların önemli bir kısmının nerelere yapıldığı gizli olarak kalmıştır⁹⁷.

Terkedilmiş malların korunması ve onarımı ile ilgili sorun, zaman za­man göçmenlerin yerleştirilmesinden sonra da devam etti. Bu sorunun önemli bir boyutu da, doğrudan doğruya, herhangi bir terkedilmiş eve yerleştirilen göçmenin parasal durumu ve kültür seviyesi ile ilgiliydi. So­run şu noktalarda düğümleniyordu: Herhangi bir terkedilmiş taşınmaza yerleştirilen bir göçmen ailesi, çoğu zaman bu eve bakabilecek parasal güce sahip olabiliyor muydu? Yerleştirme sırasında, “dağlıyı ovaya, ovalıyı dağa” yerleştirme gibi, uğraşısı ile ilgili bulunmayan ortamlara yerleştirilen göçmenler, işine yaramayacak bir terkedilmiş malı ne ölçüde ve hangi amaçla koruyabilirdi? Yine, bir göçmen ailesine verilen bir terkedilmiş ta­şınmaz, onun toplumsal seviyesi ile uygun olabiliyor muydu? Bunlar birer çelişki yarattığı durumlarda, evler üzerinde görülen davranış biçimi ne gi­bi sonuçlar yaratıyordu?

Sorun gerçekten de önemliydi. Bir çok göçmen ailesi, bakamayacakla­rı büyüklükteki evlere yerleştirilmişlerdi. Bu tür ailelerin evler ile ilgili ya­rattıkları sorunu M. Şevki, “Hemen Yapmalı” isimli yazısında ele aldı. Bu yazıda duruma değinirken o, bu insanlar için “Evlere layık olmayanlar oturu­yor. “ demek istemediğini belirterek, sözlerini şöyle devam ediyordu: “Bir adam ki, bakamayacağı bir eve girerek, kınları camını yaptırtmaz. Sökülen bir tahtasını çaktıramaz- Badanasına vesaire bakamaz, o halde tedricen harabolur. 0 adam da, bitnetice harabeyi terke mecbur olur. İste bir zarar ki, hem kendine, hem hükümete, yahut işgal etmekte bulunduğu hanenin ait olduğu mutasarrıfa ait… Bununla beraber zarar, heyet-i umumiyesi itibarıyla memlekete taallûk da ediyor”⁹⁸.

Yazar kendi mevkileriyle pek uygun olmayan evlere yerleştirilmiş kişi­lerin, evlerin camını, çerçevesini, kapısını satıp yediklerinin bilindiğini, para bitince de, bu kez o güzelim evi bir kaç yüz lira mukabilinde sattıkları­nın görüldüğünü söylüyor ve: “Bunlar iskân ve himayeye muhtaç insan değil, birer afettir. Hem oturdukları evi tahrip ederler, hem devleti izrar ederler, hem memleketi, hem muhtac-ı iskân olanları süründürürler. Tuhaf su ki, bu kabil eş­hastan bazılarına hükümetçe ihbarname tebliğ olunmuş ve bunlar da -’Hükümet bize zûlm işliyor!’- diye bize gelip şikayet ediyorlar” diye devam ediyor’’⁹.

O, mübadeleye tabi olmayan emvalin “kanunun tarifi veçhile” zarar gören yerli halka temlik edilmesini, mübadele kapsamına girenlerin de, ciddiyetle korunup göçmenlere “temlikinin” azami surette yapılması gerek­tiğini belirterek: “Yoksa İzmir’i iki sene sonra göreceğiz ki, İzmir değil” biçi­minde, kaygılarını dile getiriyor ¹⁰°.

Bu tür kaygıların gerçek payı, acı sonuçlarıyla kendisini gösterdi; yan­lış iskân uygulamalarının sonuçları, kentte, kasabada, köyde; evler, bahçe­ler, bağlar, tarlalar, Mehmet Şevki’nin bu işte pek acele davranıp “emvalin harabolmasını önlemek” gibi haykırışlarına karşın^l01, acımasızca tahrip edildi­ler¹⁰². Bunun nedenleri arasında göçmenlerin, hatta harikzede, felaketzede ve mültecilerin doğal acımasız davranışlarının, sosyal seviyelerinin bir göstergesi olarak ortaya çıkmasından başka, göçmen yerleştirilmelerindeki plândan çok plansızlık olduğunu, bilmem vurgulamak gerekir mi?

Gelen göçmenleri, iskân mıntıkalarında, “emvâl-i metrûk”e evlerine yer­leştirmek, onları alacaklarına karşılık olarak mal sahibi yapmanın ilk evre-siydi; asıl sorun, onları gerçek bir üretici kitle haline getirmek, böylece devleti yük altından kurtarmaktı. Bu nedenle, 16 Nisan 1924 tarihinde, “Mübadeleye Tabiî Ahaliye Verilecek Emvâl-i Gayrtmenkûle Hakkında Kanun” ile¹⁰³, 6 Temmuz 1924 tarihinde de Emvâl-i Gayrımenkûle-i Metrûkenin Ka­nunen Hakk-ı iskânı Haiz Muhacirine Suret-i Tevziini Mübeyyin Talimatname­nin Meriyete Vazına Dair Talimatname”^mçıkarıldı. Söz konusu talimatname­de, gelen mübadil göçmenlere, “emlâk, arazi ve eşcar-ı müsmire tevziatı” öngörülüyordu. Buna göre her vilayet ve kaza merkezinde vali ya da kay­makamın başkanlığında birer dağıtma komisyonu oluşturulmuştu. Söz konusu komisyonlar, ilk başta, paylaştırılacak arazinin sınırlarını belirtiyorlar, terkedilmiş mallar üzerinde hak iddia edilecek olursa, tasarruf belgelerine göre ispatını isteyebiliyordu. Talimatname gereği komisyonlar arazilerin krokilerini belirlemiş; araziler; mevki, verimlilik ve kuvvet açısından; “âlâ evsat, ednâ” -(yüksek, orta, düşük)- olmak üzere üç dereceye ayrılmış; dere­celendirilen arazinin kaç kişilik ailenin geçim koşullarını sağlayacağı ko­misyonlarca belirlenmiş; daha sonra her haneye isabet edecek oranın be­lirlenmesi, kura çekimi ile yerine getirilmişti. Ortalama beş nüfustan olu­şan bir çiftçi ailesine, verimlilik derecesine ve büyük kentlerde ise, iskele, şimendifer istasyonlarına uzaklıkları gibi niteliklerine göre, dağıtılacak ter­kedilmiş mallar, şu şekilde belirlenmişti:

Arazi                        Asgari (dönüm) Azami (dönüm)

Âlâ                                      50                         75

Evsat                                   75                       100

Edna                                 100                        140

Tütün (Verimliliğe göre)

Birinci mevki                       12-15 dönüm (Samsun, Bafra gibi)

İkinci mevki                        15-20 dönüm (İzmir, İzmit gibi)

Sebze Bahçeleri

Büyük şehir ve civarı         5-10 dönüm

Uzak yerler                        10-15 dönüm

Bağ (Dönüm olarak)

Birinci derece yerler           6-10 dönüm

İkinci derece yerler            10-15 dönüm

Zeytinlik (Ağaç olarak)

Birinci derece yerler           100-120 ağaç

İkinci derece yerler            120-150 ağaç

Üçüncü derece yerler         150-200 ağaç

Bu kaba tablonun¹⁰⁵, uygulamaya dönük ayrıntıları da vardı. Tali­matname hükümleri gereği, yabani ve aşısız genç zeytin ağaçlarının beş adedi bir ağaç hesap olunuyordu. Portakallık ve limonluklar gibi mallarda oranın ne olacağı belirlenmemiş, geçimi sağlayacak oranın saptanması “örf-i mahalliye” bırakılmıştı. Ziraat arazisi, bağ, bahçe, zeytinlik bulunan yerlerde yapılacak dağıtımda, “galip cinsler” esas sayılmış, diğerlerinin oran dahilinde tamamlayıcı olarak ilavesi uygun görülmüştü; yine, köylere yer­leştirilecek sanayi erbabı ile mektep öğretmenlerine belirli haklarının yansı derecesinde ilaveler yapılacağı, göçmenler arasında ziraat, doktor, baytar okullarından mezun veya yüksek okullarda okumuş kimseler varsa, bunla­ra bir misli fazla verileceği ve buna karşın, uzmanlıklarına göre köylünün sağlık ve ekonomik durumunu geliştirmekle sorumlu tutulacakları belirtil­mişti. Bir yere iskân edilecek göçmenlerin sayısını, belirlemenin, mevcut ev sayısına bağlı olmayıp, arazinin genişliğine göre yapılacağı, fazla yerle­rin paylaşım dışı bırakılacağı, talimatname gereği idi¹⁰⁶. C. Geray’ın da belirttiği gibi, göçmenlere dağıtılacak toprakların aile başına ortalaması, ülke ortalamaları karşısında küçümsenemezdi; fakat, toprakların bu derece küçük parçalara ayrılmasının, verimi azaltıcı bir etkisi olduğu da, unutulamazdı¹⁰⁷.

16 Ekim 1924 tarihinden bu yana, İzmir’deki mübadil göçmenlere emlâk ve arazi dağıtımına başlandı. Bu tarihte yayınlanan bir duyuruda, mübadil göçmenlerin tasarruf senetleriyle, mıntıkalarındaki iskân müdüri­yetine ve memurlarına başvurmaları istenmekteydi¹⁰⁸. Bu duyuru ile baş­vurular başlayınca, olayın güç olan yanlarından birisi daha ortaya çıktı: Mal dağıtımının adaletli ve düzenli olarak yapılabilmesi için, göçmenlerin ellerindeki tasarruf senetlerinde, Rumeli’de bıraktıkları malların değerinin kayıtlı olması gerekiyordu; yine, tasarruf senetlerinde kayıtlı malın cins ve değerine göre, göçmenin yerleştirileceği iskân alanında, uygun değerlere sahip terkedilmiş mal bulunması, işleri kolaylaştıracak bir durum yarat­malıydı; oysa, vakıfname, mülkname, ilâm, temessüt v.b. tasarruf belgeleri, Yunanistan’dan bir an önce Anadolu’ya gelmek için yola düşmüş müba­dil göçmenlerin elinde bolca bulunuyordu. Bunların hemen hemen hepsi değersiz ve iskân işlerini karıştıracak nitelikteydi; çünkü, mübadil alanlara ait emlâk, arazi sahiplerinin çoğu, atadan-dededen kalan gayrı menkul mallarla alakadar olma zorunluluğunu hissetmediklerinden, bunlar, ilk iş­lem tarihlerinin değerlerini taşıyorlardı. Bazı göçmenler tasarruflarındaki mallarla ilgili olarak tapu edinme gereğini bile görmediklerinden, kayıtlı olan mallar bile “intihar işlemi görmemişti. İşlem tarihleri olmadığı için de, genel kayıtlardan kayıt sureti ve değeri sağlanmasına olanak yoktu¹⁰⁹.

Rumeli’de terk edilen taşınmazlarla, Türkiye’de kalan Rum taşınmaz­ları arasında tür olarak da uygunluk yoktu. Mal dağıtımı, yerel düzenle­me kaydıyla yapıldığından, bunun düzenli olarak uygulanması olanaksız gibi bir şeydi. Örneğin, Rumeli’de, İzmir ve Aydın’ın üzüm ve incir alanlarına eş değerde yerler yoktu. Zaten alan seçiminde iklim, uğraşı türleri gibi özellikler, hakkıyla dikkate alınamamıştı. Bu nedenle, iskân alanlarına gönderilen göçmenlere, hak ettiklerine karşılık olarak, terkedil­miş mallardan hak vermek olanağı pek azdı’¹⁰.

Tasarrufu belli olmayan belgeler sayılamayacak kadar fazlaydı. İlâm­lar, fermanlar, vakıfnameler ve sipahi senetleri, terhinat senetleri, Selanik’in yan­gın yerlerine ait bonolar, icar ve isticar mukavelenameleri…, kısaca, tasarruf hakkını doğrulayan bütün belgeler, “eşkâl ve merasimi” tabi tutulmuşlar­dı¹¹¹. Mübadillerin terkettikleri malların değerleri yazılı olmayanlarının değerinin saptanması, bunlarda meydana getirildiği ileri sürülen değişik­liklerin saptanıp, rakamlarla belirlenmesi pek zordu. Bu zorluk, mal dağı­tımının uzamasında en önemli etkendi^U2.

Bu tür olumsuz etkenler, onaylanamaz türde sorunları içeren sonuçlar yarattı. Tesal’ın da belirttiği gibi, bazı açıkgöz mübadiller, tevfız ve tasfiye görevlilerini sahte kıymet takdiri beyanları ile, “ikna ve itma” ederek, hak­ları olmayan belgelerde… Yunanistan’da bıraktıkları mal varlıklarının çok üstünde mallara sahip oldular. Yine, mübadeleye dahil olmayan kişilere verilen bonolar üzerinde “spekülasyon” yapmak suretiyle pek çok kimsenin servet sağladığı dahi olmuştur. Yunanlıların sebep olduğu zararlar yanın­da, bu tür yolsuzluklar da, devlet ve hakka saygılı mübadil ve gayrı mübadilleri başkaca zarara uğratmıştır¹¹³.

Göçmenlerin yerleştirilmesinde düşülen en büyük yanlış, daha önce de belirtildiği gibi, göçmenlerin uğraşı alanları dışındaki yerlere yerleştiril­melerinden kaynaklanan ürün kaybı ve bunun sonraki evlere bıraktığı ye­ni sorunlardı. İskân alanlarını saptamak amacıyla toplanan kurullar, bu konu üzerinde durmuş, olumsuz olarak ortaya çıkabilecek sorulara dikkat çekmişlerdi; ama göçmenlerin kısa bir süre içinde, büyük kitleler halinde göçü, bu göç olayının yarattığı sosyo-ekonomik baskılar, ne ölçüde başarılı bir yerleşme işine olanak tanıyabilirdi? Bu sorun karşısında duyulan kay­gı, sürekli olarak yaşanmıştır; öyle ki, Aralık 1923’te, Bornova Ziraat Mektebi’nde, Garbi Anadolu Ziraat Müdürlüğü ile, Ziraat Mektebi temsilcile­rinden oluşan küçük bir kongre toplanmış, özellikle 1923 yılının üzüm, incir, tütün üretim ve pazarlamasında şanssız bir yıl olmasından dolayı, alınması gerekli önlemler konuşulmuştu¹¹⁴. Konu açısından bu kongrede önem taşıyan şey, gelecek mübadil göçmenler için alınacak önlemlerin de gündeme gelmesiydi. Genel amaç, bilinçli, bilgili bir ziraatçı Türk köylüsü yaratmak olduğundan, konu üzerinde önemle duruldu; Bursa, Manisa ve özellikle de İzmir vilâyeti gibi teke dilmiş bağların çokça bulunduğu yerler­de, “…muhacirin bağcılığa ait malumatları nakus olduğundan, metruk bağları alacak zevatın budama, ilaçlama, üzüm kurutma gibi yanlış ameliyatta bulunmalarına meydan verilmemek üzere” eğitilmeleri kararlaştırılmıştı¹¹⁵. Gerçekten bağ dağıtılacaktı ama bağcılıktan anlamayan göçmenler, gelecek için çözümü zor kayıplara neden olabilirlerdi; “… vilayette bağcılara fevkalade lüzum olduğundan”, Vali Aziz Bey, Giritli bağcı göçmenlerden bin kişilik bir kafilenin Urla’da iskânına izin verilmesini, “memleketin menafii namına”, telgrafla vekâletten istedi¹¹⁶. Girit eşrafının öteden beri ticari, iktisadi ve “vaktiyle İzmir’e hicret etmiş akarıbiyle mevcut münasebeti ve bir kısm-ı mühimminin İzmir’de sahib-i emlâk ve ticarethanelerle alaka ve içtihatları olması itibarıyla”, İzmir’de iskânlarının temin edilmesiyle, İzmir ve çevresindeki “metruk” bağ ve zeytinliklerde gösterecekleri yararlılık biliniyordu; hatta böyle bir arzu, İzmir Muhacirin-i İslamiye Muavenet Yurdu tarafından Mübadele İmar ve İskân Vekâleti’nden telgrafla “temenni” edilmişti¹¹⁷. İzmir vilâyetinin en önemli ürününün çekirdeksiz üzüm olmasına karşın, İzmir’e gönderilen göçmenlerin çoğu bağcılık işlerinden anlamayan ve bu işlerle pek uğraş­mamış kişilerdi; vilâyetin pek önemli bir serveti olan bu bağlar bakımsız­lık yüzünden “harabeye” dönüyorlardı; bu durum, zeytinlikler için de ge­çerliydi ‘¹⁸. Bunlar da vaktiyle bir kaç yıl süreyle kiraya verilmiş, kirala­yan kişiler tarafından belirli bir süre işlenmiş, emek harcanmış, para sarfe-dilerek “İmar ve muhafaza” edilmişlerdi. Bir kaç kez bu bağlar müstecirle-rin ellerinden alınarak göçmenlere verilmek istenmişti; fakat itirazlar güçlü sesle çıktığı için, bu düşünce, büyük ölçüde gerçekleşememişti. Mehmet Şevki’ye göre bu bağlar “metruk” tu ve göçmenlere aitti; ne var ki, “müste-cirler (de) yerden göğe kadar haklı” idiler; göçmenlere ait olan hukukun “suhuletle” ve başkalarına zarar vermeyecek şekilde sağlanması için, hükümetin çok daha önceleri gerekli önlemi alması gerekiyordu. Yine, bu bağların zamanında kiraya verilmemesi gerekirdi. Oysa hükümet hesapsız-kitapsızca bunları kiraya vermiş, üstelik bir de kira mukavelesi imzalamış­tı. Bu nedenle, mukavelede olmayan “hususiyet” için Mehmet Şevki şöyle diyordu: “Bir bağ, bir bahçe, bedel-i icarı iade olunmak şartıyla, senenin herhangi bir mevsiminde müstecirden geri alınamaz. Mesela müstecir bir sene mütemadiyen çalışır, çalıştırır. İsticar ettiği bağı, güzelce imar eder. Bağ yetişir, mahsul mevsimi gelir, üzüm toplanacağı anda müstecirden bağ geriye istenir ve ‘bedel-i icar iade olunacak’ denir. İşte bizim hususiyet demek istediğimiz bu noktadır ki, böyle bir şey olamaz”^U9.

Mehmet Şevki, bu insanların da zarar görmüş, acılar tatmış insanlar olduğunu, perişan haldeki bağların bunlar sayesinde az-çok iyi bir duru­ma geldiğini belirtip şöyle devam ediyordu: “Şimdi iltifat görmeyen bu bağlar ne halde iseler, bu anda mahsulüyle cazip, görünen bağlar da o halde idiler. Onla­ra azimkar insanlar baktılar, emek ve para sar/ettiler. Ve böyle mahsulüyle cazip hale getirdiler”™.

Mübadele göçmenlerine, taşınır türden terkedilmiş malların bir kısmı, kullanmaları için dağıtıldı. Özellikle mısır, buğday, arpa, darı, burçak gibi tarım ürünleri, göçmenlerin tohumluk olarak kullanmaları gibi, önemli bir işe yaradı¹²¹. Kimi zaman, dağıtılan tarlalar ise, yerel makam sahiplerinin ön-ayak olmalarıyla, yerli köylüler tarafından, güzel bir dayanışma örneği olarak, imece usulüyle sürülüp ekildi¹²².

Başlangıcından sonuna değin, iskân işlerinin bir karmaşaya dönüşme­sine neden olan önemli bir etken de, iskân edilen göçmenlerin iskân edil­dikleri mıntıkalarda, kendilerine verilmiş terkedilmiş taşınmazları beğen­meyerek, başka yerlere göç etmeleriydi. Bu nedenle, İzmir’de, esas iskân mıntıkalarını terk ederek sığınmış, bununla kalmayarak, essa iskân mıntı­kalarını terk ederek sığınmış, bununla kalmayarak İzmir’de iskân hakkı is­teyen pek çok göçmen aile bulunuyordu¹²³. Selanik’te yayınlanmakta olan Yeni asır gazetesi, Türkiye’ye gelen göçmenlere, yerleşme alanlarını terk etmemelerini, kendilerine neresi gösterilirse orada oturmalarını önerirken¹²⁴, Mübadele İmar ve İskân Vekâleti de, bu gibi ailelerin bir kez daha iskân hakkına sahip olmadıklarını bir tamim ile açıklamıştı¹²⁵. 17 Ocak 1924 ta­rihli tamimde, bu gibi göçmenlerin “iskân hakkından feragat” ettiklerine da­ir, “taahhüt senedi” verecekleri duyuruluyor, “harp ve işgal gibi mecburiyetler haricinde mahalli iskânlarım ‘hotbehot’ terk ettikleri anlaşılanların, muhtaç dahi ol­salar, tekrar iskân edilmeyecekleri” belirtiliyordu¹²⁶. Bu göçmenler, başta onların sicillerinin kaybedilmesi olmak üzere¹²⁷, pek çok sosyo-ekonomik so­runlar yaratmaktaydı.

Böylesine bir iç göç olayının nedenleri nelerdi? Bunun en belirleyici nedeni, yerleştirilen göçmenin sahibi olduğu “emvâl-i metrûke”yi beğenmesiydi. Bu nedenle göçmen, ya daha iyi geçinme koşulları olan yeni bir yer arıyor, ya iskâna sağlanamadığından bizzat kendi başını kendisi kur­tarmaya çalışıyor; ya da, başka bir yere yerleştirilmiş olan komşu veya ak­rabalarının yanına, -çoğu zaman onların çağırması üzerine- göç ediyordu¹²⁸; ama acı olan şey, göçmen işlerine gereksiz olarak müdahele eden bazı kişiler tarafından, daha iyi bir yere iskân edilecekleri vaadine kapıla­rak, ellerinden paralarının kapılması, eşyalarının soyulmasıydı. Bu tür kişi­ler, bazı göçmenleri daha iskân mıntıkalarına gitmeden, yerleştirileceği is­kân alanına aykırı olarak kuşku içine düşürüyorlardı. Göçmen için elin­den parasının alınması, iskân alanını bırakıp gittiği yeni yerde kendisine telkin edilenlerin hemen hemen hiç bulunmayışı, buralarda ser-sefıl oluşu ve üstelik de, tamim gereği olarak devletçe iskân hakkını kaybedişi, çok zor günler geçirmelerine neden oluyordu. Sorunun önemini gören vekâlet, “vaki olacak (bu gibi) tekliflere kıymet ve ehemmiyet verilmemesini” istiyor, eğer göçmenlerin bir arzuları varsa “riiese-yı rnemurin-i mülkiyeye ve iskân vekâleti memurlarına veya doğruca vekâlete müracaat eylemelerini” ve bu gibi kişilerin “muamele- kanuniye icrasına tevessül” olunduğu tebliğ olunuyordu¹²⁹.

Mehmet Şevki, “Bir Tavsiye” isimli yazısında bu konuya ayrıntılarıyla değindi. O, bu yazısında, söz konusu sorunun üç önemli yanını şu şekilde dile getirmekteydi: “Filhakika bazı aileler hükümetçe kendilerine irae olunan is­kân mıntıkalarını terkederek, başka mıntıkalara gitmektedirler ki, bu suretle hare­ketle hem kendilerini hakk-ı iskândan mahrum bırakıyorlar, hem lüzumsuz şikayet­lere vesile oluyorlar, hem iskân işlerinin karışmasına sebep teşkil ediyorlar. Elyevm şehrimizde hükümetçe kendilerine irae tahsis edilen iskân mıntıkalarını terkederek gelmiş olan birçok aileler görüyoruz”^⁰.

İşin ilginç yanı, iskân mıntıkasını terk eden göçmenin, iskân hakkının ortadan kalktığını bilmesine karşın, yine de gittiği yerdeki emvâl-i metrukeden hak istemesiydi. Böylesine karmaşık sorunlar ortada iken, işleri da­ha da çatallaştıran bu soruna, ne ölçüde olumlu yaklaşım sergilenebilirdi? Aslında bir noktada göçmenler de haksız sayılmazlardı; çünkü, bazı ailele­rin iskân edildikleri terkedilmiş emval, gerçekten onların geçimini sağlaya­mayacak kadar kötüydü¹³¹. Öyle ilginç “irae” olayları yaşanmıştı ki, bugün yaşayan ve o günleri görmüş olan göçmenler, hala bu durumdan yakınır­lar. Örneğin, tek bir arazi üstünde, bir göçmen ailesine toprağı ekip-biçme, sebze-meyve yetiştirme ve böylece bahçe olarak kullanma hakkını ve­rilirken, diğer bir göçmen ailesine aynı arazi üzerindeki zeytin ağaçlarını kullanma hakkı verme; ya da büyükçe bir “emvâl-i metruke” evini oda sa­yısına göre bölerek, iki küçük aileye birden verme gibi durumlar görülüyor, bu nedenle zaman zaman kullanma biçiminden doğan bir ta­kım tatsız olaylar da meydana gelebiliyordu.

Yerleştirmeden kaynaklanan acı sorunları, geçmiş sayfalarda ele aldık; ne var ki, “terk-i iskân” eden göçmen, gittiği yeni mıntıkada da sorun yara­tıyor; örneğin, ister Rumlardan, ister Ermenilerden kalmış olsun, bir ter­kedilmiş ev yada bağ-bahçe bulunca, burayı “fuzûli” olarak işgal ediyor­du. Gerçekten, terkedilmiş malın bulunduğu araziye iskân edilme hakkına sahip olan göçmenler, buraya geldikleri zaman, “terk-i iskân”“ ederek bir terkedilmiş emvâl-i işgal eden göçmenden, “işgâl ettiği emvâl-i metrûkeyi tah­liye” etmesi isteniyordu¹³². Mehmet Şevki bu konuda şunları söylüyor: “Şimdi bu kusuru neden dolayı görmeyelim ve niçin haklarına razı olmayanlara ait olan bu kusur, -hükümet muhacirine bakmıyor- şeklinde hükümette görülsün. Bura­da hükümet muhacirine değil, muhacirin kendi kendisine bakmamış oluyor. Bunun­la beraber bu kabil aileler İzmir mıntıkasına tefrik edilen ailelerin iskânını işgal ediyor. Feryat bir iken iki oluyor”¹³³.

Sorunlar ve eleştiriler uzayıp giderken, Başvekil İsmet Paşa, 26 Eylül 1924’te, iskân işlerinin on beş gün içerisinde sonuçlandırılmasına çalışılmasını tebliğ etti¹³⁴. Söz konusu tebliğinde İsmet Paşa, memurların, harik-zedelerin vaktiyle iskân olundukları hanelerden çıkarılmamalarını, ancak altı odadan fazla evlerde iki memur ailesinin oturtulmasını; bekarlara bi­rer oda verilmesini, özel ev olan memurların terkedilmiş evlerden yararlandırılmamasını, usulen iskân olunan göçmenlerin kanun gereği “emvâl-i metrûke”den yararlanacaklarını; yalnız, göçmenlerin oluru alınmak koşu­luyla isteyen memurların kira vererek oturabileceklerini belirtiyor; yine o, kirayı belirlemek için belediye başkanlarının başkanlığında bir heyet oluş­turulmasını, bu suretle göçmenin iskânı sağlanamazsa, “devair-i Tesmiyenin işgalinde bulunan mebâni-i metrûkenin dahi tahliye olunarak muhacirlerin iskânına tahsis” edilmesini istiyordu.

Böylesine bir tebliğin yayınlanması, felaketzede ve harikzedeleri, her an evinden atılmayı bekleyen “muhtac-ı muavenet” aileleri biraz olsun ra­hatlattı; ama, Mehmet Şevki’nin de belirttiği gibi, “İzmir’de bu minval üzere iskân mesailini on beş gün değil, yüz on beş günde hal ve fazl etmek kabil olamaz”dı¹³⁵; çünkü, her ne sebepten olursa olsun, İzmir’deki yığılma bu so­runun, azalma bile bir süre daha devam edeceğini gösteriyordu.

Gerçekten de öyle oldu. Özellikle Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na eğilimli mebuslardan aldığı sert ve yoğun eleştirilerden sonra^l36, 11 Aralık 1924’te, Mübadele İmar ve İskân Vekâleti kaldırılarak, görevlerinin Dahiliye Vekâleti’ne bağlı bir genel müdürlüğe devredilmesiyle¹³⁷, göçmen yerleştirme işleri yeni bir evreye girmiş oldu¹³⁸. Vekâletin kaldırıldığı tari­he kadar ki evrede, göçmenlerin anayurda getirilme işleri hemen hemen tamamlanmış, az bir kısmı dışındakiler, iyi-kötü yerleştirilip mal-mülk sa­hibi yapılmışlardı; fakat, göçmenleri ilgilendiren ciddi sorunlar, değişik ni­telikler kazanarak, bu yeni evrede de devam etti¹³⁹. Ekim 1924’te İz­mir’de, yerleştirildikleri terkedilmiş evleri beğenmeyip, Yunanistan’daki mal varlıkları karşılığında değiştirilmesini isteyen 186 aile dışında, geri ka­lan göçmenler yerleştirilmişlerdi ¹⁴⁰.

Terkedilmiş malların uğradığı ilgisizlik, düzensizlik ve yolsuzluklar, daha sonraki dönemlere küçümsenemez yeni sorunlar aktardı. Göçmenle­rin yerleştirilmesinde, böylesine önemli bir kaynaktan gerçek değeri ölçüsünde yararlanılabildiğini söylemek yanıltıcı olur¹⁴¹. Aslında bu sorun, göçmen yerleştirilmesinde karşılaşılan türlü sorunlara neden olan plansızlı­ğın somut bir örneği olması açısından, özel bir önem taşır. 1923 Türk-Rum mübadelesi sonrasında göçmen yerleştirilmeleriyle ilgili uygulanan yanlış politikalar ve uygulamalar, değerli bir tarihçinin ortaya koyduğu bi­çimiyle, bir “kolonizasyon plânı”na olan gereksinimi gözler önüne sermiş­tir¹⁴²; ama, sorun günümüz Türkiye’sini hâlâ ilgilendiren bir evredeyken, böyle bir plânın daha geniş boyutlu ve kapsamlı biçimde ele alınarak, her an kullanılmak üzere elde hazır tutulması gerektiğini, bilmem anımsatmak gerekir mi?

¹      Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. I, 2. baskı, Ankara, 1961, s.267; Hacı İl-Bey’in, I. Murat zamanında, Edirne’yi geri almak için ittifak kuran Sırplar, Bulgarlar ve Macarlar’ı, Meriç Nehri kenarında, gece yarısı üç koldan ani bir baskınla, az bir kuvvet ile yokettiği savaşı Osmanlı Tarihi’nde “Sırp Sındığı” denilmektedir (M. 1364). Örnek olarak bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. I, 4. baskı, TTK yay., Ankara, 1982, ss. 167-169; M. Kemal Paşa, Başkomutanlık Meydan Savaşı’nı, “Sırp Sındığı” savaşına benzetir: “Bu muhare­be Rumlar’ın kalplerini sindirmiştir. “Atatürk’ün Söylev ve …, s.267.

²      “İtiraf edelim ki, biz üç-buçuk sene evveline kadar cemaat halinde yaşıyorduk… Üç-buçuk se­nedir, tamamen millet olarak yaşıyoruz (27 Eylül 1922), a.g.e., C. II, 3. baskı, Ankara 1981, s.45.

³      A.g.e., C. I, s.267.

⁴      A.g.e., s.260.

⁵      Bkz. Dido Sotiriyu, Benden Selam Söyle Anadolu’ya, (Çev. A. Tokatlı), İstanbul, 1986, s-135.

⁶      Mübadele Anlaşması’nın tam metni için bkz. İsmail Sosyal, -Tarihçileri ve Açıklamaları ile Birlikte- Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, C.I (1920-1945), TTK yay., Ankara, 1983, ss. 177-183; Lozan Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler-, (Çev. S.L. Meray), C.I, T.I, K.II, A.Ü.S.B.F. yay., Ankara, 1969, ss. 17-22; sorun üzerine ABD’nin bakış açısını sergileyen ve tam metni veren bir çalışma için bkz. Seçil Akgün, “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk- Yunan Mübadelesi Sorunu”, ATESE-Türk-Yunan İlişkileri-, Gn. Kur. yay., Ankara, 1986, ss.241-257; özet olarak bkz. iskân Tarihçesi, Hamit mat., İstanbul, 1932, ss.8-11; yine bkz. Mehmet Esad Atuner, Mübadeleye Dair Türkiye ve Yunanistan Arasında İmza Olunan Mukavele­ler, Damga mat., İstanbul, 1932.

⁷      Bkz. Stephan P. Ladas, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece and Turkey, New York, 1932; D. Pentzopoulos, The Balkan, Exchange of Minorities and its impact upon Greece, Paris, 1962; yine bkz. S. Akgün, a.g.y., ss. 244-246; Ömer Dürrü Tesal, “-Türk-Yunan İliş­
kilerinin Geçmişinden Bir Örnek- Azınlıkların Mübadelesi”, Tarih ve Toplum, CIX/53 (Ma­yıs 1988), ss. 302(46)-3o8(52); kültürel sorunlara değinen hoş bir çalışma için bkz. Mahmut H. Şakiroğlu, “Lozan Konferansı Sırasında Kabul Edilen Türk-Yunan Ahali Değişimine Ait Tarihi Not­lar”, Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur’a Armağan, TTK yay., Ankara, 1985, ss.227-238.

⁸      Yunanistan’ın savaş sonrası yeni Maliye Bakanı, gazete muhabirlerine şunları söylemişti: “Vaziyet-i maliye sefîlânedir, fakat nevmîd değildir. Evvelâ yalnız 216 milyon drahmi iken simdi 800 milyon drahmiye bâlîğ olan bütçe açığım kapamaya muvaffak olacağımızı zannederim” Yeni Asır, II Eylül 1922; Türkiye’nin ekonomik durumu ile ilgili olarak örneğin bkz. Çağlar Keyder, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), Yurt Yayınları: 3, Ankara, 1982; savaş yıllarının malî zorlukları için bkz. Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savası’nın Malî Kaynakları, 1981.

⁹      Savaş sonrasında, henüz hükümeti kurmadan önce Gounaris şunları söylüyordu: “Yeni kabine süratle teşekkül etmelidir. Asya-ı Suğra Ordusu’nun tahliyesi, yüz binlerce muhacirinin iaşesi, …terhis edilecek efrada iş bulunması, …teşekkül edecek kabineyi en ziyâde meşgul edecek mese­ledir.” Yeni Asır, 10 Eylül 1922; ayrıca bkz. S.P. Ladas, a.g.e., çeşt. sayf.; D. Pentzopoulos, a.g.e., çeşt. sayf.; “Yunanistan, kısıtlı topraklarında birden bire kendi ırkından yaklaşık iki milyondan fazla nüfusu barındırmak zorunda kalmıştı.” S. Akgün, a.g.y. s.247; Yunanistan’a kaç Rum’un kaçtığı kesin olarak bilinmiyor; “Muhacirinden vakit ve hali iyi olanlar otellere yerleşmiş­lerdir. Fakir olanlara hükümet tarafından mesken bulunacaktır” Yeni Asır, 11 Eylül 1922; yine bkz. Ö.D. Tesal, a.g.y., 5.305(49).

¹⁰ Bu baskıların en canlı kaynağı, o tarihte Selanik’te yayınlanan Teni Asır gazetesinin ulaşamadığımız sayıları olmalıdır. Bu tür haberler, Türkiye’de çıkan gazetelerde geniş yer almıştı. Konuya kısmen şurada değinilmiştir: Kemal An, 1923 Türk-Rum Mübadele Anlaşması Sonrasında İzmir’de Göçmenler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), D.E.Ü., Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir, 1988, ss.75-79; aynca bkz. Ö.D. Tesal, a.g.y., ss. 3°3(47)”^2O5(59)i ° tarihlerde Selanik’te yayınlanan Teni Asır gazetesi, Rumca gazetelerin halka “itidal ve sükûnet” önererek, “felaket zamanlarında soğukkanlılığın lüzumunu pek hareketli bir lisan ile” anlatmaya çalıştıklarını, bunun, “matbuatın uhdesine kalmış narin ve mühim vazife­lerden” olduğunu yazıyor. Teni Asır, 11 Eylül, 1922.

¹¹ D.İ.E. İstatistik Yıllığı, C.III (1930), Ankara, 1930, ss.100-101 de, 1921-1929 yılları arasında, Türkiye’ye gelen ve yerleştirilen göçmenlerin vilâyet itibarıyla tablosu verilmiştir. Toplam 477.918 olarak gösterilen sayının, 21.172’si, 1922 yılı öncesi gelen göçmenlere aittir. Aynı kaynağın 99. sayfasında bu yıllar arasında gelen göçmen sayısı toplam olarak 577.958 olarak gösterililyor ki, mübadele ile 500.000’e yakın göçmenin Türkiye’ye geldiği söylenebi­lir; aşağı yukarı aynı yargıya varan şu çalışmaya bkz. Cevat Geray, “Türkiye’de Göçmen Hareketleri ve Göçmenlerin Yerleştirilmesi”, Amme idaresi Dergisi, C.III/4 (Aralık 1970), s. 11.

¹² Kemal Arı, “Yunan İşgali Sonrasında İzmir’de ‘Emvâl-i Metruke’ ve ‘Fuzûli İşgal’ Sorunu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.V/15 (Temmuz 1989), ss.691-706; bu yazının

basımında istenilmeyen bazı dizgi yanlışları meydana gelmiştir. Yazının daktilosunda, “Adı geçen gazete deyimim”, “A.g.g.” biçiminde kısaltmış ve bu biçimde dizgiye vermiştik. “A.g.g. “ kısaltması, “A.g.e.” biçiminde dizildiği için, “Adı geçen eser” deyiminin gerçek kısaltılışı olan “A.g.e.” kalıbı ile, bir-iki yerde karışıklık yaratmıştır; benzer dizgi yanlışları, metnin ve bazı dipnotların her-iki yerinde de meydana gelmiştir. Bizden kaynaklanmayan bu tür yanlışları düzeltiriz. K. Arı

¹³     Konuya geniş boyuttan bakan eleştirici bir çalışma: Ömer Lütfi Barkan, “Türki­ye’de Muhacir İskânı İşleri ve Bir İç Kolonizasyon Plânına Olan İhtiyaç”, İ. Ü. İktisat Fakültesi Mec, C.I/4 (Ekim 1948-Temmuz 1949), ss.204-223.

¹⁴     Bkz. Düstur, C.V, 3. tertip, Ankara, 1969, s. 146.

¹⁵ Mustafa Necati, Türk Eğitim yaşamında ilk akla gelen isimlerden birisidir. Deren-deli Hacı Hüseyin Paşa oğullarından Halid Bey’in oğlu olan M. Necati, 1892 yılında İzmir’de doğmuş, hukuk eğitimi görmüştü. İzmir’in işgalinin üçüncü günü Balıkesir’e kaça­rak, “İzmir’e Doğru” gazetesini çıkarmış, TBMM’ açılınca, “Saruhanlılar bu genç milliyetperveri kendilerine mebus intihabeylemislerdi.” Türk Sesi, 27 Haziran 1923; O, Samsun ve Kastamonu istiklâl Mahkemelerinde başkanlık yapmıştı. Bkz. Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Bilgi yay., Ankara, 1975. ss.148-155, 168-175; yine şurada; aynı yazar, İstiklal Mahkemeleri, C.I-II (1920-1927), D.E.Ü. Atatürk İlkeleri İnkılap Tarihi Enstitüsü yay., İzmir, 1988, ss.103-108, 118-123; onun eğitimci yanlarına değinen bir çalışma: M. Rauf İnan, Mustafa Necati -Kişili­ği, Ulusal Eğitime Bakısı, Konuşma ve Anıları, T.İ.B.. yay., Ankara, 1980; M. Necati, 1929 yı­lının ilk gününde, pek genç yaşta ölmüştür; bkz. Enver Behnan Şapolyo, “Mustafa Necati”, Türk Kültürü, C. VIII/87 (Ocak 1970), ss.222-226.

¹⁶     Masraf cetveli için bkz. Düstur, ss.160-164.

¹⁷     Bkz. A.g.e., ss. 165-167.

¹⁸     Bkz. İskân Tarihçe…, s. 16.

¹⁹     Hâkimiyet-i Milliye, 9 Eylül 1923.

²⁰ Türkiye Hilâl-i Ahmer Mecmuası, sene: III/28 (15 Kânunuevvel 1339), s.103.

²¹    Bu durum ilk kez ciddi olarak, 6 Eylül 1923 günkü toplantıda ele alınmış, vekâlet kurulduktan sonra da gözden geçirilmiş, ne var ki düzenli bir plân haline getirilememiştir.

²²    Bu tür sorunlar, -ileriki sayfalarda değinildiği gibi-, göç olayı boyunca pek acı bi­çimde kendisini göstermiştir.

²³    Bkz. dn: 19; tütün ziraatıyla uğraşan göçmenlerin İzmir’e yerleştirilmeleri, buraya yerleştirilmelerinin doğru olmadığına ilişkin bir eleştiri de getirmiştir. Özellikle Mehmet Şevki, Ahenk gazetesindeki yazılarıyla dikkat çeker. O, göçmenlerin gelmeye başla­malarından sonra, “İmar ve İskân Meselesi” isimli bir yazısında açıkça, tütüncü göçmenlerin İzmir’e iskânlarının aleyhinde olduğunu belirtmiştir; ona göre, tütün işçisi, tütün diken, kı­ran, dizen ve fabrikalarda işleyen olmak üzere iki kısımdır; bunların İzmir’e yerleştirilmeleri yanlıştır; çünkü İzmir, hem fazla tütün dikilen, dizilen bir memleket değildir, hem de İzmir’de zaten tütün amelesi fazla olduğu için, işçi olarak gelenleri istihdam etme olanağı yoktur; bu şekilde yerleştirilenleri yarın “tebdil-i meslek” etmiş olarak görebiliriz; yine İzmir ve çevresinde yerleştirilecek tütüncüler de, kente göç edip tütün işçiliği için iş arayacakla­rından, kesin bir “izdihama” neden olacaklardır. Bu nedenle, tütüncü memleket diye, tütüncülerin İzmir’e gönderilmeleri yanlıştır: “Bu doğru değildir”. Ahenk, 19 Haziran 1924.

²⁴    Bu tür uyarılarda, özellikle Ahenk ve Türk Sesi gazeteleri dikkat çeker.

²⁵ Ahenk, 22 Temmuz 1923.

²⁶    Türk Sesi, 27 Eylül 1923; Çiftçi Necati, Rumeli’nin “saf ve yüksek bataklıklarından âzâde”, sıtma görmemiş çevresinden, “bizim mezrai fakat münbit ovalarımıza” yerleştirilecek köylüleri daha önce sıtma mücadelesine alıştırmak lazım geldiğini belirtiyor ve: “…aksi tak­dirde renksiz, mecalsiz, dalaktı, sıtmalı vücutlar memlekete kâr değil, bâr olurlar” diyordu. Türk Se­si, aynı sayı.

²⁷    İsmail Soysal, a.g.e., s.179.

²⁸    Ö.D. Tesal, a.g.y., s.305 (49); göçmenlerin eline verilen tasarruf belgelerinden bir örnek fotokopi: a.g.y. 3.307(51).

²⁹    İ. Soysal, a.g.e., s.181; bkz. İskân Tarihçe…, ss.9-10.

³⁰    Bkz. Ö.D. Tesal, a.g.y., s.306 (50); Tesal, söz konusu yazısında, Yunanistan’da yaşayan Türklerin “vahim ve feci” durumlarına karma komisyonca son verilmek gerekirken neden verilmediğini, Türk üyelerin bunda niçin muvaffak olamadıklarını; alt komisyonların çalışmalarındaki aksaklıkların neden giderilmediğini, kaybolan hakların neden korunamadığını sorar ve Türk üyeler için: “Yunan hükümeti yararına tatbikata meydan vermiş, boyun eğmiştir.” der. Bkz. a.g.y., s.308 (52); Muhtelit Mübadele Komisyonu’na Türkiye’den, İzmir Me­busu Tevfik Rüştü başkanlığındaki bir heyet seçilmişti; Heyeti öneren Heyet-i Vekile adına heyet başkanı Ali Fethi Bey’in tezkeresi için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, t.I, C.I, Ankara, 1961, s.311; Muhtelit Mübadele Komisyonu, Ekim 1923’te görevine başladı ve tali ko­misyonlar kurdu. Hâkimiyet-i Milliye, 11 Teşrinievvel 1923; Türk Murahhasların çalışmaları, komisyonu çalışma merkezi olarak Atina’nın seçilişi bir hayli eleştirilmiştir. Tevfik Rüştü Bey, merkez olarak Atina’nın seçilişini, Yunan Hükümeti ile hızlı bir ilişki ağı kurulması olduğunu açıklamıştı. Hâkimiyet-i Milliye, 10 Kanunisanı 1924; işlerin “layıkıyla” yapılmadığına ilişkin eleştiriye (Müstakil Gazete, 25 Mayıs 1924), Tevfık Rüştü Bey’in yanıtı: Hâkimiyet-i Milliye, 25 Mayıs 1924, 28 Mayıs 1924; “Yunanistan’a gittiğimiz vakit, mukavelenameyi doğrudan ölü bulduk. Karşımızda bir ihtilal idaresi vardı. “ Hâkimiyet-i Milliye, 28 Mayıs 1924.

³¹    TBMM Zabıt…, D.II, İ.I, C.III, Ankara, t.y., s. 184.

³²    Ahenk, 19 Teşrinievvel 1923.

³³    İzmir’de 26.000 kadar, emvâl-i metruke evi olduğu belirtiliyordu (Ahenk, aynı sayı); oysa gerçek rakam, aşağı-yukarı yansı kadardı. İzmir’deki emvâl-i metrûkenin sayısal durumu için bkz. Kemal An, a.g.y., s.695, dn: 12.

³⁴    Felaketzede, harikzede ve mülteciler sorununun İzmir boyutu içindeki durumu için bkz. K.An, a.g.y., ss.691-706; Mehmet Şevki, İzmir’in öngörülen rakamdaki göçmeni kaldı­ramayacağını ısrarla savunur; çünkü ona göre, İzmir’de ev var diye, “… istirdat tarihinden bugüne gelinceye kadar, mıntıkaya tefrik edilen nüfusa dahil bulunmayan binlerce muhacir gelmiş ve bu muhacirler vilâyetin ötesine-berisine yerleştirilmişler” di; yapılan hesapsız-kitapsız işlerden mübadiller zarar görecek ve “… belki mevcut emvâl-i metruke, terkeyledikleri emvale mukabil de edemeyecektir.” M. Şevki, “Son Derece Dikkat” Ahenk, aynı sayı; Çağlar Keyder, olasılıklara dayalı olarak yaptığı bir yorumda, göç ile Rumların bıraktığı toprak miktarının yaptığı bir yorumda, göç ile Rumların bıraktığı toprak miktarının eski Aydın vilâyeti içinde 270.000 hektar… olduğunu söyler. Bkz. Ç. Keyder, a.g.e., s.39.

³⁵ Bkz. dn: 17; yine bkz. iskân Tarihçe…, ss.13-15.

³⁶     Madde: 8.

³⁷     Madde: 9.

³⁸ Bkz. Kemal An, 1923 Türk-Rum Mübadele Anlaşması…, ss.106-111.

³⁹    Türk Sesi, 13 Teşrinisani 1923; 1924-1926 tarihleri arasında İzmir valiliği de yap­mış olan İhsan Paşa, I. Dünya Savaşı’nda esaret yaşamı ile pek meşhurdur. Onun kısa bi­yografisi için bkz. Mehmet Ali Keskin, İzmir Valileri (7390-1989), İzmir, 1989, s.92; anılan için bkz. Necdet Öklem. -İhsan Paşa’nın Anılan- Sibirya’da Esaretten Kaçış, İzmir, 1985.

⁴⁰    Türk Sesi, aynı sayı.

⁴¹    “Vazifem pek mühimdir. Milli bir cephe karşısında bulunuyorum. Bunu cenâb-t hakkın ina­yeti ve arkadaşlarımın muavenetleriyle, hüsnüniyetle başarmaya gayret edeceğim.” İ. Paşa’nın demeci: Türk Sesi, 27 Teşrinisani 1923.

⁴²    Ahenk, 2 Teşrinievvel 1923.

⁴³    Türk Sesi, aynı sayı.

⁴⁴    “Artık geliyorlar. Kurtularak, kurtarılarak geliyorlar. Her şeylerini, babalarının, henüz topra­ğa kail/olmayan şehitlerinin kanlı cesetlerini terkederek geliyorlar. Onları hürmetle, muhabbetle, şefkatle karşılayalım. Bağrımıza basalım, çok acı görmüş ruhlarına teselli olalım. Zalim ve den’i düşmanın kahırlarıyla harbolanların ruhlarına teselli olmak en büyük saadettir. Gelenler din, ırk kardeşlerimiz­dir. Her birinin bağrında, ruhunda, kalbinde bir şehidin acısı var. “Ahenk, 28 Teşrinisani 1923.

⁴⁵    Ahenk, 4 Kânunuevvel 1923.

⁴⁶    Ahenk, 2 Kânunuevvel 1923.

⁴⁷    Ahenk, aynı sayı.

⁴⁸    Gazete, Anadolu halkının Makedonya’dan gelecek 500.000 üretici Türk’ün, şu nüfus boşluğu içinde bulunan vatana ne kadar yararlı olacağını… takdir ederek, gerçek ırk ve din kardeşlerinden oluşan “… bu faal anasırın felaketlere maruz kalmaması hususunda… yar­dıma tevessül” ettiğini yazıyor. Hâkimiyet-i Milliye, 18 Teşrinisani 1923.

⁴⁹    Hâkimiyet-i Milliye, aynı sayı.

⁵⁰     Ahenk, 4 Kânunuevel 1923; yine şurada: K. An, 7923 Türk-Rum Mübadele Anlaşması Sonrasında İzmir’de…, ss.73-74; gazetedeki ilanın fotokopisi için bkz. a.g.e., Ek:2.

⁵¹     Ahenk, 28 Teşrinisani 1923; göçmenlere yardım amacıyla kurulan göçmenlerin üç yıl gibi kısa bir zamanda bir hayli arttıkları görülüyor, bkz. İzmir Vilâyeti 7926 Senesi İstatis­tiği, İzmir, 1927, Ocaklar-Birlikler Kulüpler-Cemiyetler böl.

⁵²     Yunanistan’a kaçan Rumlardan artakalan terkedilmiş mallar sorunuyla, Mübadele İmar İskân Vekâleti kuruluncaya değin Maliye Vekâleti uğramıştı. Taşınır türden terkedil­miş malların bir kısmı “cihet-i askeriyeye” verilmiş, geri kalan kısmı ya ilan yolu ile Maliye Vekâleti tarafından resmi dairelere dağıtılmış ya da açık artırma yolu ile satılmıştı. Kamuo­yunda Maliye Vekâleti’nin izlediği bu politika “paracanlılık” olarak yorumlanmış, sonuçta terkedilmiş mallar işlerini Mübadele İmar İskân Vekâleti üstlenene değin, büyük ölçüde pay-paçak edilmişti. M. Şevki bu sözleriyle, Maliye Vekâleti’nin zamanında izlediği politikayı eleştiriyor. Bkz. K. An, “Yunan İşgali Sonrasında İzmir’de ‘Emvâl-i Metruke’ ve ‘Fuzuli İşgal’ Sorunu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.V/15 (Temmuz 1989). ss.691-706.

⁵³     Lozan’da elde edilen “Kabotaj Hakkı” nedeniyle, göçmen naklinin tamamıyla Türk vapurlarıyla yapılması kararlaştırıldı; gerçi bazı ecnebi kumpanyaları bu işe talip olmuşlardı (Bkz. Hâkimiyet-i Milliye, 15 Teşdrinisani 1923); ama, bu hiç bir zaman gerçekleşmedi. Seyr-i Sefain İdaresi’nin elindeki vapurların hem sayısı az, hem de eski ve yetersizdiler; oy­sa, bu iş pek “müstacel” olduğundan, Mübadele İmar ve İskân Vekâleti sevk işinde kullanıl­mak üzere yeni vapurlar alması için Seyr-i Sefain İdaresi’ne 600.000 lira vermeyi kararlaştır­mış, ilk aşamada bunun 250.000 lirasını vermişti; İsmet Paşa’nın imzasını taşıyan “esbâb-ı mucibe mazbatası” için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, D.II, İ.I, C.IV, Ankara, 1968, ss.15-17.

⁵⁴    Bkz. İskân Tarihçesi, Hamit mat., İstanbul, 1932, ss.19-20.

⁵⁵    Bkz. Kemal Arı, 1923 Türk Rum Mübadele…, ss.62-71, 75-91; yine bkz. Mesut Ça­pa, “Lozan’da Öngörülen Türk Ahali Mübadelesinin Uygulanmasında Kızılay (Hilâl-i Ah­mer) Cemiyeti’nin Katkıları”, Atatürk Yolu, A.Ü. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü yay., Yıl: 1/2 (Kasım 1988), ss.241-256.

⁵⁶    Türk Sesi, 8 Kânunusani 1924.

⁵⁷    Türk Sesi, aynı sayı.

⁵⁸    Hâkimiyet-i Milliye, 18 Teşrinisani 1923.

⁵⁹    Örneğin, Temmuz 1924 ayı zarfında İzmir’de göçmenlere Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nce dağıtılan gömlek, mintan, ceket, don, entari, yelek, pantolon, battaniye, ayakkabı, yorgan, yatak, yastık gibi giyim-kuşam eşyalarının miktarı için bkz. Türkiye Hilâl-i Ahmer Mec, sene IV/36 (15 Ağustos 1340), s.408.

⁶⁰    Bkz. dn: 17 35,

⁶¹    Göçmenlerin buralardaki iaşeleri iki aylık süre sonuna kadar vekâletçe sağlandı. Bu iaşe, ilk günler pişmiş sıcak yemek biçiminde oluyor, göçmen az-çok düzenini kurduktan sonra yemeklik malzeme dağıtılıyordu; bu süre içinde de Hilâl-i Ahmer’in yardımları büyük olmuştu. Örnek olarak bkz. A.g.mec, sene IV/40 (15 Kânunuevvel 1340), s.137.

⁶²    Muhacir Eşyası Aşırılır Mı Ya!; Dün Kavala Muhacirlerine ait olup, Saman İskelesi civarında, mavna dürununda bulunan sandıklardan birisin Mavna bekçisi İstanbullu İlyas açmış ve durumunda dokuz kalem eşyayı aşırmakta iken derdest edilmiştir” Ahenk, 29 Haziran 1924.

⁶³    Ahenk, 28 Kânunusani 1923.

⁶⁴    Ahenk, aynı sayı.

⁶⁵ Rıza Nur olup-biten bu örneklerde görülen programsızlığı, “gayrı muntazam bir da­ma” oyununa benzetir. Bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, D.II, İ.II, C.IX, Ankara, 1975, s.85; mecliste bu konuda görülen aksaklıkların nasıl değerlendirildiği: K. An, a.g.e., ss.

⁶⁶    Çağlar Keyder, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), Yurt yayınları: 3, Ankara, 1982, s.43.

⁶⁷    TBMM Zabıt…, ss.96-97.

⁶⁸    A.g.e., ss.96-97.

⁶⁹    A.g.e., s.96.

⁷⁰    A.g.e., s.87.

⁷¹    A.g.e., s.96.

⁷²    “Zeytin ve incir ağaçtan dûn bir meblağla ihale edilmişlerdi. Şimdi bu zavallı kardeşler, fakir hallerine rağmen, aynı bedel-i ihale ile, kendilerine tevfiz edilmelerini istiyorlar.” Ahenk, 24 Ağus­tos 1923; Çirkince ve Çirkince göçmenlerinin sefil durumunu anlatan hoş bir öykü; Sebahattin Ali, “Çirkince”, Sırça Köşk, (Bütün Eserleri: 5), Bilgi yay., 2 baskı, Ankara 1975, ss. 153-176; “Buraya mübadil olarak yerleştirilen muhacirler, tütüncü oldukları için, incirlerini, zeytinlik­lerini yok pahasına satmışlar, hatta bir çok ağaçları kışın kesip yakmışlar, sonra her biri bir tarafa da­ğılmışlardı”, a.g.oy. s. 167.

⁷³    Hâkimiyet-i Milliye, 31 Teşrinievvel 1924.

⁷⁴    O, 6 Mart 1924-7 Temmuz 1924 tarihleri arasında vekillik yaptı.

⁷⁵     TBMM Zabıt…, s. 100.

⁷⁶      Ö.L. Barkan, “Türkiye’de Muhacir İskânı İşleri…”, ss.204-223.

⁷⁷      A.g.y., s.204.

⁷⁸      Ahenk, 26 Mayıs 1924.

⁷⁹      C. Geray, a.g.y., s.22.

⁸⁰      İskân Tarihçe…, s. 13.

⁸¹    Hâkimiyet-i Milliye, 19 Teşrinisani 1923.

⁸²    Türk Sesi, 11 Kânunusani 1924.

⁸³    Hâkimiyet-i Milliye, 6 Şubat 1924.

⁸⁴    Evlerin onarımı için Urla’da 2.000 kişilik bir inşaat işçi ve amele grubu oluşturulmuş, bunlara Hilâl-i Ahmer Cemiyeti malzeme yardımında bulunmuştur. Hâkimiyet-i Milliye, 1 Kânunusani 1924.

⁸⁵    Hâkimiyet-i Milliye, aynı sayı.

⁸⁶    Hâkimiyet-i Milliye, 18 Teşrinisani 1923.

⁸⁷    Onarım için gereksinim duyulan kerestenin sağlanması işi, büyük eleştirilere neden olmuştur. Kereste fiyatları açısından en pahalı kent, İzmir’di Bunun nedeni, hem keresteye pek gereksinim oluşu, hem de örneğin İnebolu gibi uzak bir yerden gelişiydi. 1923 yılında İzmir’de bir metreküp kerestenin satış fiyatı 25-50 lira arasındaydı. Taşıma gemilerle yapıl­dığından, taşıma ücreti, kerestenin satış fiyatını etkiliyordu. Bir metreküp kereste başına 10 lira nakliye, 5 lira da vergi alındığından, Karadeniz’de 25 liraya alınabilecek kerestenin fiya­tı, İzmir’de 45-50 lirayı buluyordu. Bu konuda meclisteki eleştiriler bkz. TBMM Zabıt…, D.II, İ.I, C.V, Ankara, 1968, ss.34-36.

⁸⁸    Türk Sesi, 10 Şubat 1924.

⁸⁹    Hâkimiyet-i Milliye, 6 Şubat 1924.

⁹⁰     İskân Tarihçe…, s.22.

⁹¹     A.g.e., s.23; Hâkimiyet-i Milliye, 18 Teşrinisani 1923.

⁹²     Hâkimiyet-i Milliye, 6 Şubat 1924.

⁹³     Türk Sesi, 10 Şubat 1924; Necati Bey’in İzmir gezisinin ayrıntıları: K. An, a.g.e., ss.91-94:

⁹⁴     İhsan Paşa’nın yerine 4. İskân mıntıkası mıntıka müdürü olan Cemil Bey’in, bir gazete muhabirine anlattıklarına göre, o güne değin, dört ay zarfında İzmir’de, Şubat’ta 208, Mart’ta 1206, Nisan’da 919, Mayıs’ta 407 olmak üzere, toplam 2360 ev onarılmış ve “kabil-i iskân” duruma getirilmişti. Türk Sesi, 3 Haziran 1924.

⁹⁵     Bkz. TBMM Zabıt…, D.II, İ.II, C.VII/i, Ankara, 1968, s.1047; yine bkz. a.g.e., s. 1044; “İstihbaratımıza nazaran, bugün yarın şehrimize muvasalatlarına intizar olunan bir kaç bin kişilik muhacirinin iskânı için beş-altı yüz hanenin derhal tahliye ettirilmesi emri verilmiştir.” Ahenk, 19 Mayıs 1924.

⁹⁶     TBMM Zabıt…, s.1047.

⁹⁷ İskân Tarihçe…, s.27.

⁹⁸ Ahenk, 12 Haziran 1924.

⁹⁹ Ahenk, aynı sayı.

¹⁰⁰   Ahenk, aynı sayı; M. Şevki, basma yazılarında da konuyu ele aldı. O’na göre İzmir demek bu evler demekti. Ortaya attığı ilginç öneri ise, bu evlerin bedelinin belirlenip, öyle­ce göçmenlere verilmeseydi. Ahenk, 26 Haziran 1924.

¹⁰¹   Örneğin: Ahenk, 27 Haziran 1924.

¹⁰²   “… Burası benim… içinde en güzel günlerimi geçirdiğim yer değildi. Şu sağ tarafımdaki kapısız, penceresiz, çatısız yükselen dört duvar, bir zamanlar bahçesinde yüzlerce çocuğun oynadığı mek­tep olamazdı. Şu önümdeki ulu çınarın dibinde, böyle bataktık ortasında bir tas yığını değil, dört gözlü bir çeşme olacaktı… Köyü bastan basa dolaştım… Yıllardır bos duran evlerin ne kapıları, ne
pencereleri hatta ne de döşemeleri kalmıştı. Sekiz-on odalı koskoca evlerin sahipleri bile, pencerelerine tahta çiviledikleri birer odasına dolmuşlar, öteki odaların dolap kapılarına ve çerçevelerine kadar bütün tahta kısımlarını kışın söküp yakmışlardı. Onları, karlı havada birkaç yüz metre ötedeki çam orman­larına gitmekten alıkoyan mukaddes tembellik karşısında, garip bir ürperti duyarak dolaşmaya devam ettim… (Çocukluğunu geçirdiği eve gider). Yukarı kattaki odaların da bütün kapıları, pencereleri sökülmüştü. Henüz döşemelere dokunulmamıştı amma, bütün duvarlar, hatta tavanlar bile, sanki kaz­ma vurularak yıkılmış, delinmişti. Yanımdaki ihtiyara şaşkın şaşkın bakarak: -’Ne olmuş bunlara?’, diye sordum. – ‘Bizden evvel gelenler para aramışlar… Namussuz gâvurların paralarını nereye sakladık­ları bilinmez ki!’. Yerler koyun, keçi pislikleriyle doluydu. İhtiyar bunu da izah etti: -’Kış günü yukarı katlar soğuk oluyor, biz aşağı oturur, hayvanları, buraya kaparız. Pencerelere de birer çuval çakarız. Ne yapacaksınız fukaralık’. Pencereden bahçeye bakacak oldum, gözlerim kendiliğinden kapanıverdi. Eskiden kayısı, erik ağaçlarının sıra sıra dizildiği, ortasında bir duvar gibi dümdüz şimşir fidanlarının uzandığı, beyaz güllerin asma gibi evin duvarını sardığı, yolları çakıl döşeli bahçede, şimdi bir köşeye yaslanmış ve eski kapılardan yapılmış bir tavuk kümesinden başka bir şey yoktu… İhtiyara üstünkörü bir ‘eyvallah’ savurarak merdivenleri ikişer ikişer indim ve sokağa fırladım… Şimdi oranın adı Şirince’dir, Şirince!”, Sabahattin Ali, a.g.öyk., ss.166-176.

¹⁰³   Düstur, C.V, 3. tertip, Ankara, 1969, ss.430-432.

¹⁰⁴   A.g.c, ss.648-655; özet olarak bkz. İskân Tarihçe…, s.29-33.

¹⁰⁵  Düstur…, s.651; ailenin nüfusu beşten fazla olduğunda, her nüfus için “â/â” araziden 8-10, “evsat” araziden 10-15, “edna” araziden 15-20; tütün arazisinden 2-3; bağ-bahçeden 1,5-3 dönüm; zeytin ağaçlarından da, 20-30 adet fazla verilmesi kararlaştırılmıştı. Bkz. a.g.e., s.652.

¹⁰⁶  A.g.e., ss.649-654; İskân Tarihçe…, ss.29-31.

¹⁰⁷   C. Geray, a.g.y., s.26.

¹⁰⁸ Duyuru için bkz. Ahenk, 16 Teşrinievvel 1924.

¹⁰⁹ İskân Tarihçe…, s.45; göçmen sorunlarında, mal dağıtımı ile ilgili olarak karışıklığa en fazla nedeni, bu durum yaratmıştır; bu nedenle, iskân işlerinde pek çok göçmen, varılan sonuçtan yakınır bir tavır almıştır. Bkz. Ö.D. Tesal, a.g.y., 55.302(46)- 308(52).

¹¹⁰ A.g.e., s.46.

¹¹¹ A.g.e., s.47.

¹¹² A.g.e., s.48; “1929 senesinde, takdir-i kıymet hususunda basit formüller ve yem hükümler kabul edilip takip ve murakabeye mülkiye müfettişleri memur edilmeseydi, geçen müddetler zarfında ne­ticelenen dosyalara nazaran, mevcudun ikmali yarım asırlık bir zaman sonucu olacaktı” A.g.e., s.48.

¹¹³ Ö.D. Tesal, A.g.y., 3.308(52), dn: 1; “Gelenlerin çoğu meteliksizdi. Para yedirip işlerini gönderemeyince hepsi bir yana dağıldı… Rumeli’de koca çiftlik bırakan adama yüz ağaç zeytin düşme­di de, köyün de bir baskısı olan burada üç fabrikaya sahip çıktı. “S. Ali, a.g.öyk., s.17.

¹¹⁴ Ahenk, 26 Kânunuevel 1923.

¹¹⁵  Ahenk, aynı sayı.

¹¹⁶  Ahenk, 28 Kânunuevvel 1923.

¹¹⁷  Ahenk, 23 Kânunuevvel 1923.

¹¹⁸  TBMM’nde, Reşat Bey’in anlattıkları: TBMM Zabıt…, D.II, İ.II, C.VII/I, Ankara, 1968, s.1048; “Buraya getirip oturttukları mübadillerin… kabahati yoktu. İskeçe’nin, Kavala’nın tütüncüleri…, zeylinden, incirden ne anlasınlar? Ağaç dediğin bakım ister, masraf ister… Muhacirler iki sene üst üste mahsul alamayınca ya kestiler, ya sattılar. “Bkz. S. Ali, a.g.oyk., s. 172.

¹¹⁹     Ahenk, 3 Ağustos 1924.

¹²⁰  Ahenk, aynı sayı.

¹²¹  Hâkimiyet-i Milliye, 5 Şubat 1924.

¹²²  Türkiye genelinde, 1923-1933 yılları arasında, tarımla uğraşan çiftçi göçmenlerin üretici duruma gelmelerini sağlamak amacıyla yapılan yardımlar toprak, kredi, tohumluk ve tarım araçları olarak sınıflandırılıyor. Sayısal oranlar için bkz. C. Geray, a.g.y., ss. 35-38.

¹²³  Ahenk, 22 Mayıs 1924.

¹²⁴  Ahenk, aynı sayı.

¹²⁵  Tamim için bkz. İskân Tarihçe…, ss.35-38.

¹²⁶  A.g.e, s.37.

¹²⁷ Bkz. A.g.e., s.33.

¹²⁸ “İskân mıntıkası Samsun olan bir ailenin İzmir’de uzak-yakın bir tanıdığı oluyor. İzmir’de­ki o zat, o aileyi tereddüde mahal görmeden İzmir’e davet ediyor. İzmir’in güzelliğinden, İzmir’de ha­ne bulunduğundan bahsediyor. Zavallı ailecik de bunun üzerine kalkıp İzmir’e geliyor. Ve hükümete beni iskân edin diye dayanıyor. Bu kabil aileleri İzmir’e davet edenlerin miktarı çoktur, desek, müba­lağa etmiş olmayız. “M. Şevki, “Vaziyet-i Muhacirin”, Ahenk, 28 Mayıs 1924.

¹²⁹  Ahenk, 27 Mayıs 1924.

¹³⁰     Ahenk, 22 Mayıs 1924.

¹³¹ “Mıntıkalarını terk ederek şehrimizde yerleşmiş bir çok aileler var ki, işte mucib-i hayret olan bu kabil iddialarda bulunmaktadırlar. Gerçi hükümetçe ırae olunan mıntıkaların her muhacın behema hal tatmin edecek vaziyette olduğu iddia olunamaz. Fakat ne yapalım ki, on seneden beri her çeşit düşmanla dövüşüp duran Türkiye’nin hemen hiç bir yeri sükna-yı kadimeyi bile tatmin edecek vaziyete malik değildir. “M. Şevki “Bir Tavsiye”, Ahenk, aynı sayı.

¹³² Ahenk, aynı sayı.

¹³³ Ahenk, 25 Haziran 1924; “… Esasen iskân mıntıkalarını terkederek İzmir’e gelenler mübadeleye tabi bir ev elde etmeye muvaffak olsalar bile, kendilerinin hakk-ı iskânı olmadığı için bir eve sahip olamayacaklar ve İzmir mıntıkasında iskânı icap edenlere, kendi elleriyle oturdukları evlen teslime mecbur tutulacaklardır. “Ahenk, 22 Mayıs 1924.

¹³⁴ Ahenk, 26 Eylül 1924; bu tebliğ daha sonra, dokuz maddelik bir tamim olarak ya­yınlandı: Hâkimiyet-i Milliye, 29 Eylül 1924.

¹³⁵ Ahenk, 28 Eylül 1924.

¹³⁶  Bkz. Mahmut Goloğlu, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, 1972, ss.68-71.

¹³⁷  Bkz. Düstur, C.VI, 3. tertip, Ankara, 1953, s. 18.

¹³⁸  Genel sorunlar için bkz. iskân Tarihçe…, ss.53-55 ve d.

¹³⁹  Bu dönemde uygulanan göçmen yerleştirme politikalarını, Ş.S. Aydemir, “Bir Sa­hipsizliğin Hikayesi” olarak değerlendirir: İkinci Adam, C.I (1884-1938), İstanbul, 1976, s.316.

¹⁴⁰  Ahenk, 2 Teşrinievvel 1924.

¹⁴¹  Bir İzmir gazetesi, “Emvâl-i Metrûke’ye Ait Hanelerde Kimler Sakin Bulunuyorlar?” İsimli bir yazısında, terkedilmiş mallardan ne kadar “hoyratça” yararlanıldığını gösteren ilginç bir örnek sergiledi. Muhabirlerin bir-iki mahallede yaptığı incelemede, mevcut evlerin 13’ünde “hükümetten senevi 3-4 bin lira tahsisat alan mebuslar”, 22’sinde Anadolulu, 11’inde muhacir süsü veren yabancı, 44’ünde memurlar, 27’sinde mübadillerin oturduğu, 9 evin ise boş olduğu ortaya konuluyordu. Gazete, “hatır-gönüle bakarak yürütülen” iskân politikasını, acı bir dille eleştiriyor. Türk İli, 21 Kânunuevvel 1924.

¹⁴²   Ö.L. Barkan, a.g.y., s.205.