İran-ABD ilgilerinde derin yaralar açan IR655 faciasının üzerinden 36 yıl geçti

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

AA

TAHRAN (AA) – ABD’nin 3 Temmuz 1988’de Iran Air’e ilişkin IR655 sefer sayılı yolcu uçağını “yanlışlıkla” vurmasının üzerinden 36 yıl geçti.

Washington idaresi 66’sı çocuk, 56’sı bayan toplam 290 kişinin hayatını kaybettiği olay için hala özür dilemedi.

Facianın kurbanlarının aileleri ve yakınları her yıl olayın yıl dönümünde Hürmüz Boğazı’na gidip uçağın düştüğü sulara çiçekler bırakarak sevdiklerini anıyor ve ülke genelinde anma merasimleri düzenleniyor.

Facianın öncesinde İran-Irak-ABD ortasındaki olaylar

İran ile Irak ortasında 1980-1988 ortasında devam eden savaş sırasında 1984’ten itibaren iki ülke Basra Körfezi’nde birbirlerinin petrol tankerlerine akınları da içeren bir savaşın ortasındaydı. ABD güçleri ise petrol nakliyatını korumak mazeretiyle Körfez’de savaş gemileri bulunduruyordu.

Böyle bir durumda Irak Hava Kuvvetleri, 17 Mayıs 1987’de ABD Donanmasına ilişkin USS Stark fırkateynine “yanlışlıkla” füze ateşleyerek, Amerikan donanması mensubu 37 askerin vefatına yol açtı. Hücum sonrasında Irak idaresi, ABD fırkateyninin İran tankeri sanılarak kazara vurulduğunu savunarak Washington idaresinden özür diledi.

Bu olayın akabinde ABD angajman kurallarını revize etti ve bölgede daha agresif tedbirler almaya başladı.

ABD’nin İran’a karşı “Peygamber Devesi Operasyonu”

1987’nin sonlarına hakikat İran güçleri bölgedeki ABD donanmasıyla denetimli çatışmalara girmeye başladı. 14 Nisan 1988’de ABD güçlerine ilişkin güdümlü füze fırkateyni USS Samuel B. Roberts İran güçlerinin Körfez’e döşediği deniz mayınına çarptı ve ağır hasar aldı.

Bu olayın akabinde ABD, 18 Nisan 1988’de Basra Körfezi’ndeki İran güçlerine karşı “Peygamber Devesi Operasyonu” ismini verdiği akınları başlattı. Atak kapsamında iki İran petrol platformuna ve İran’ın bölgedeki en büyük savaş gemisi Sehend ile Cuşan gambotunu maksat alan ABD güçleri, 56 İran askerini öldürdü. Hücum sırasında İran’ın düşürdüğü helikopterdeki 2 Amerikan askeri de öldü.

İran-Irak ortasındaki savaşın son haftalarına tekabül eden taarruzlardan kısa mühlet sonra 3 Temmuz 1988’de şafak vakti William C. Rogers komutasındaki USS Vincennes isimli savaş gemisi, bölgedeki İran’a ilişkin hız teknelerinin üzerine bir helikopter gönderdi. İran güçlerinin helikoptere ateş açması üzerine Vincennes savaş gemisi, İran hız teknelerinin peşine düştü ve bu sırada İran kara sularına girerek İranlılarla çatışmaya başladı.

Uçakta 66’sı çocuk 56’sı bayan 290 kişi hayatını kaybetti

Çatışmalar yaşanırken İran Havayolları’na ilişkin 655 uçuş numaralı Airbus A300 tipi yolcu uçağı Dubai’ye gitmek üzere İran’ın güneyindeki Bender Abbas kentinden çoğunluğu İran vatandaşı olan 274 yolcusu ve 16 mürettebatıyla kalkış yaptı.

Uçak, Basra Körfezi’ndeki Hürmüz Boğazı’nın batısındaki Hengam Adası’na yaklaşırken, ABD donanmasına ilişkin USS Vincennes’in kumandanı William C. Rogers’ın buyruğuyla atılan iki füzeyle vuruldu. 66’sı çocuk, 56’sı bayan ve 16’sı mürettebat olmak üzere 290 kişi taşıyan uçak, o anda infilak etti ve modülleri Basra Körfezi’ne düştü. Uçaktaki 290 bireyden kurtulan olmadı ve 254 İran, 13 Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), 10 Hindistan, 6 Pakistan, 6 Yugoslavya ve 1 İtalyan vatandaşı hayatını kaybetti.

ABD, birinci anda İran’a ilişkin savaş uçağını vurduğunu iddia etti

ABD Savunma Bakanlığı, ilk anda savaş gemisinin İran’a ilişkin bir F-14 savaş uçağını gaye aldığını savundu lakin yolcu uçağının vurulduğu ortaya çıktıktan sonra füzelerin “yanlışlıkla” ateşlendiğini öne sürdü.

İran ile ABD ortasındaki gerginliği üst düzeye taşıyan olay, memleketler arası kamuoyunda da reaksiyonla karşılandı ve birçok ülke tarafından kınandı. İran’da 7 gün yas ilan edildi ve ülke genelinde geniş çaplı protestolar düzenlendi.

Olayı, ABD Başkanı Reagan “trajik hata”, İran Cumhurbaşkanı Hamaney, “vahşi bir suç” olarak nitelendirdi

İran, olayı “kasıtlı saldırı” olarak niteleyerek, Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu’na başvurdu. Periyodun İran Cumhurbaşkanı Ali Hamaney, olayı “vahşi bir suç” olarak nitelendirdi ve milletlerarası toplumu ABD’ye karşı harekete geçmeye çağırdı.

Dönemin ABD Başkanı Ronald Reagan ise olayın “kasıtlı olmayan trajik hata” olduğunu savundu. Hayatını kaybedenlerin ailelerine başsağlığı dileyen Reagan, özür dilemekten kaçındı.

Reagan’ın Yardımcısı George Bush ise 14 Temmuz’da BM’de İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Velayeti’nin de katıldığı toplantıda yaptığı konuşmada, yolcu uçağının vurulması buyruğunu veren Vincennes kruvazörünün kaptanı Rogers’ı savunarak, “USS Vincennes yasal müdafaa kapsamında hareket etti.” tabirlerini kullandı. Velayeti ise olayı “önceden planlanmış” ve “insanlık dışı saldırı” olarak nitelendirdi.

Bush ayrıyeten 2 Ağustos 1988’deki seçim kampanyası sırasında “Amerika Birleşik Devletleri ismine asla özür dilemeyeceğim. Gerçeklerin ne olduğu umurumda değil.” dedi. Bush’un bu sözleri hususla ilgili genel tavrını yansıttığı için İran uçağının vurulmasıyla ilişkilendirildi. ABD’nin olaya yaklaşımı İran’ın yanı sıra milletlerarası toplumun da reaksiyonunu çekti.

BM’ye bağlı Memleketler arası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO) da olayla ilgili soruşturma başlattı. ICAO, soruşturma sonucunda, “bölgedeki gemilerinin hiçbirinin yolcu jetini tespit edecek sivil hava trafik denetim frekanslarını dinlemek için gerekli ekipmana sahip olmadığı” ortaya çıkan ABD’yi suçladı. Bununla birlikte olayın bölgedeki yüksek tansiyon ve bağlantı yanlışlarından kaynaklandığı sonucuna varıldı.

Geminin kumandanına “savaşa çok hevesli” ve “aşırı saldırgan” suçlamaları

Olayla ilgili bağımsız soruşturmalardan kimileri ise farklı bir tablo ortaya koydu. Newsweek mecmuasından John Barry ve Roger Charles, geminin kumandanı Rogers’ın “savaşa çok hevesli” olduğunu, daha evvel İran gemilerine karşı atak başlattığını ve İran karasularına girdiğini öne sürdü. Barry ve Charles ayrıyeten ABD hükümetini olayı örtbas etmekle suçladı. Rogers, bölgedeki öbür donanma gemisi USS Sides’ın kumandanı David Carlson tarafından da “aşırı saldırgan” olduğu için eleştirildi.

Bununla birlikte 2022’de İngiltere’de saklılığı kaldırılan evraklarda, periyodun İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher’ın ABD’ye olayı örtbas etmesi için yardım ettiği ortaya çıktı.

Olaydan sonra geminin kumandanının aracına bombalı saldırı

Uçağın vurulmasından 9 ay sonra, 10 Mart 1989’da Rogers’ın eşi Sharon, San Diego’da eşinin ismine kayıtlı bir minibüsün içindeyken bombalı taarruza uğradı fakat yara almadan kurtuldu. Hücumun İran uçağının düşürülmesiyle temaslı olduğundan şüphelenilse de Federal Soruşturma Ofisi (FBI), olayın “terör saldırısı” olduğu argümanlarını doğrulamadı. Rogers’ın minibüsünün bombalanması, yaklaşık 300 polis ve FBI casusu tarafından yıllarca soruşturuldu lakin “çözülemeyen bir vaka” olarak kaldı.

İran, 1989’da Memleketler arası Adalet Divanı’na (UAD) başvurarak ABD’nin mahkum edilmesini istedi ve tazminat talep etti.

Geminin kumandanını “Liyakat Nişanı” ile ödüllendiren ABD, İran’a tazminat ödedi

Uçağın düşürülmesinde yapılan kusurlara karşın, USS Vincennes mürettebatına askeri nişan verildi. Geminin kumandanı Rogers de vazifesi mühletince başarılarından ötürü 1990’da “Liyakat Nişanı” ile ödüllendirildi. Mükafatın, 1987-1989 ortası Vincennes’in kumandanı olarak yaptığı hizmet nedeniyle verildiği açıklandı.

UAD, İran’ın açtığı davayla ilgili kararını 1996’da verdi. ABD’nin milletlerarası hukuku ihlal ettiğine dair İran’ın argümanını kabul etmeyen UAD, buna karşılık Washington’un tazminat ödemesi gerektiğine karar verdi. Mahkemenin kararının akabinde İran ile ABD, uzun süren müzakereler sonucunda tazminat mutabakatı imzaladı. Muahede kapsamında ABD kurbanların ailelerine verilmek üzere İran’a 61,8 milyon dolar tazminat ödedi.

İran hala ABD’den özür bekliyor

İran’a ilişkin yolcu uçağının vurulması olayı, İran’ın ABD’ye karşı tavrını sertleştirerek uzun vadede iki ülke ortasındaki alakaların kötüleşmesine yol açtı ve İran ile ABD ortasında uzun yıllardır devam eden güvensizlik ve düşmanlıkların tohumlarını atan en değerli olaylardan biri oldu. ABD idaresi ise 66’sı çocuk, 56’sı bayan toplam 290 kişinin hayatını kaybettiği olay için hala özür dilemedi. Periyodun İran Cumhurbaşkanı Hasan Manevî, 2021’deki konuşmasında, ABD idaresine hitaben, “Özür dileyin ve bu hatanın katilini ve hatalısını neden ödüllendirdiğinizi halka açıklayın.” sözlerini kullandı.

Muhabir: Ahmet Dursun